قAFفف MEZHEBi

فmam قafiî (ö. 204/819)'ye nispet edilen f‎k‎h ekolü. قafiî'nin künyesi,

Ebû Abdullah Muhammed b. فdrîs elKure‏î el-Hâ‏imî el-Muttalibî b. Abbas b. Osman b. قâfi' olup H. 150'de Gazze'de doًmu‏tur. Hz. Peygamber'in dördüncü bat‎ndan dedesi Abdu Menâf'‎n dokuzuncu göbekten torunudur. فmam قafiî'nin doًum y‎l‎ Ebû Hanîfe'nin (ö. 150/767) vefat y‎l‎na rastlar.

Babas‎ فdris bir i‏ için Filistin'deki Gazze'ye gitmi‏ ve orada iken vefat etmi‏ti. Doًumundan iki y‎l sonra annesi onu al‎p baba vatan‎ olan Mekke'ye getirdi. Küçük ya‏ta Kur'an-‎ Kerim'i h‎fzetti. Fasih Arapça konu‏an Huzeyl kabilesi aras‎nda ‏iir ve edeb öًrendi. Sonra Mekke müftîsi Müslim b. Hâlid ez-Zenâ'den ders alarak, onun yan‎nda fetva verecek duruma geldi. O zaman on be‏ ya‏lar‎nda idi. Bundan sonra Medine'ye gitti. Orada müctehid فmam Mâlik b. Enes (ö. 179/795) f‎k‎hta üstad idi. Mâlik, kendi eseri olan el-Muvatta'‎, فmam قafiî'nin ezbere okuduًunu görünce hayretini gizleyememi‏ti. فmam قafiî, Süfyan b. Uyeyne, Fudayl b. Iyâz'dan, amcas‎ Muhammed b. قâfi' ve ba‏kalar‎ndan hadis rivayet etti.

Muhammed b. el-Hasan'dan Irak fakihlerinin kitaplar‎n‎ ald‎. Onunla f‎khî konularda münazaralarda bulundu. 187 H.'de Mekke'de, 195 H. de Baًdâd'ta Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) ile görü‏tü. Böylece Hanbelî f‎kh‎na, usûlüne, nâsih ve mensûh konusuna muttali oldu. Sonra Baًdad'ta "فmam قafiî'nin eski mezhebi" denilen görü‏lerini ortaya koydu. 200 H.de M‎s‎r'a geçti ve "Yeni Mezheb" denilen görü‏lerini tasnif etti. Orada iken 204/819'da vefat ederek Karafe denilen yere defnedildi.

فmam قafiî ilk olarak f‎k‎h usulünü tedvin etmi‏ ve bu konuda "erRisâle" yi yazm‎‏t‎r. el-Hucce isimli eseri Irak'taki, "el-Ümm" ise M‎s‎r'daki görü‏lerini kapsar.

فmam قafiî mutlak, baً‎ms‎z bir müctehid olup, f‎k‎h, hadis ve usûlde imamd‎. O, Hicaz ve Irak f‎kh‎n‎ birle‏tirici bir yol izledi. Ahmed b. Hanbel onun hakk‎nda; "قafiî, Allah'‎n kitab‎ ve Rasûlünün sünneti konusunda insanlar‎n en fakihi idi" demi‏tir. (Vehbe ez-Zühayl‎, el-F‎khu'l-فslâmi ve Edilletüh, Dimask 1405/1985, I, 36,37).

قafiî Mezhebinin Usûlü

Delil olarak Kitap, Sünnet, فcmâ ve K‎yas'a dayan‎r. قafiî, Hanefi ve Malikîlerin ald‎ً‎ "فstihsan"‎ reddeder ve "kim istihsan yaparsa kendisi ‏eriat koymu‏ olur" derdi. Masâlih-i Mürsele'yi ve Medinelilerin amelini delil almay‎ da reddederdi. Baًdad'l‎lar ona "Sünnetin Yard‎mc‎s‎" lakab‎n‎ vermi‏lerdi.

فmam قafiî'nin "eski mezhebi"ni kendisinden dört Irakl‎ arkada‏‎ rivayet etmi‏tir. Bunlar Ahmed b. Hanbel, Ebû Sevr, Za'ferânî ve Kerâbîsî'dir. el-Ümm'de yer alan "yeni mezhebi"ni ‏u M‎s‎rl‎ arkada‏lar‎ rivayet etmi‏tir: el-Müzenî, el-Buveytî, er-Rabîu'l-Ceyzî, er-Rabî' b. Süleymân ve ba‏kalar‎. قafiîlerde fetvaya esas olan yeni mezhep görü‏leridir. Çünkü فmam قafiî eski görü‏lerinden rucû' etmi‏ ve "Benden kim bunlar‎ rivayet ederse ona hakk‎m‎ helal etmem" demi‏tir. Ancak basit on be‏ kadar mesele bundan müstesnad‎r. Diًer yandan فmam قafiî'nin; "Hadis sahih olunca, benim mezhebim odur. Böyle bir durumda, hadisle çat‎‏an bana ait sözü duvara çarp‎n" (ez-Zühaylî, a.g.e., 1, 37; Muhammed Ebû Zehra, Kitabü'‏- قafiî, 149 vd.) dediًi bildirilir.

قafiî'nin F‎k‎h Usûlünü Tedvini

Ayet ve hadislerden hüküm ç‎karmada, günlük fürû ‏er'î problemleri çözmede sahabe devrinden itibaren bir tak‎m usûl kurallar‎na uyuluyordu. فlk müctehid imamlar‎n devrinde de sözlü olarak nesih kaideleri, mutlak, mukayyed, umum, husus gibi metotla ilgili bilgiler hüküm ç‎karmada esas al‎n‎yordu. Ancak bunlar tedvin edilerek yaz‎l‎ bir eser haline getirilmemi‏ti. ف‏te فmam قafiî ilk olarak ûsul konular‎n‎ kaleme alarak "er-Risâle"sini meydana getirdi. Çünkü قafiî, sahabe, tâbiîn ve kendinden önceki f‎k‎h bilginlerinden intikal eden f‎k‎h servetini haz‎r bulmu‏, فmam Mâlik'ten ald‎ً‎ Medine f‎kh‎ ile فmam Muhammed arac‎l‎ً‎ ile ald‎ً‎ Irak f‎kh‎n‎ birle‏tirici bir yol izlemi‏tir. Kendi yeti‏tiًi çevre olan Mekke f‎kh‎n‎ da iyi bildiًi için, f‎k‎htaki bu saًlam alt yap‎ sebebiyle, f‎kh‎n genel metotlar‎n‎ belirleme yeteneًini kazanm‎‏ ve bunun sonucunda f‎k‎h usûlünü tedvin etmi‏tir.

Mezheplerde f‎kh‎n, usûlden önce tedvin edilmi‏ olmas‎nda bir tuhafl‎k yoktur. Çünkü hükümlerde as‎l konu f‎k‎ht‎r. Usûl ise bir metot ilmi olup, mant‎k gibi, akl‎n doًru ile yanl‎‏‎ ay‎rdetme niteliًi gibi doًu‏tan vard‎r. Ayn‎ konuda birbiri ile çeli‏en iki âyet olunca, sonra inenin öncekini neshetmesi, genel hükmün özel hükümle s‎n‎rland‎r‎lmas‎ gibi.

قafiî, dili iyi bildiًi için âyet ve hadislerden hüküm ç‎karabilmi‏, Kur'an'‎n tercüman‎ olarak bilinen Abdullah b. Abbas'‎n ilminin nakledildiًi Mekke'de yeti‏tiًi için nesih konusunu öًrenmi‏tir.

قafiîlerin usûlüne mütekellimlerin usûlü de denilmi‏tir. Çünkü bunlar‎n usûle dair çal‎‏malar‎ tamamen teoriktir. Mezhep gayreti onlar‎n metodunu etkilememi‏tir. Meselâ; قafiî, sükûtî icma‎ kabul etmez. el-Âmidî (ö. 631/1233) ise قafiî mezhebinden olduًu halde "el-فhkâm" adl‎ eserinde sükûtî icma‎ tercih eder (el-Âmid‎, el-فhkâmî Usûli'l-Ahkâm, Kahire (t.y), I, 265). Bu usûl, kelâm ilminin metot ve konusundan istifade ettiًi, felsefi ve mant‎kî yönleri bulunduًu için "mütekellimlerin metodu" olarak nitelenmi‏tir. Meselâ; kelâm konusuna giren iyi ile kötünün ak‎l ile bilinip bilinemeyeceًi, peygamberlerin peygamberlikten önce ismet s‎fat‎na sahip (ma'sûm) olup olmad‎ً‎ ve benzeri konular da tart‎‏‎lm‎‏t‎r.

قafiî veya kelamc‎lar‎n metodu ile yaz‎lm‎‏ en eski ve en önemli eserlerin üç tanesi ‏unlard‎r. 1) Mu'tezile ekolünden Ebu'l-Hüseyn Muhammed b. Alî el-Basrî'nin (ö.463/1071) Kitâbü'l-Mu'temed'i,” 2) قafiî ekolünden فmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî'nin (ö.487/1085) "Kitâbü'l-Bürhân"‎, 3), فmam el-Gazzalî'nin (ö.505/1111) "el-Mustasfâ"s‎.

Bu üç kitab‎ Fahruddin er-Râzî (ö. 606/1209) özetlemi‏ ve baz‎ ekler yaparak eserine "el-Mahsal " ad‎n‎ vermi‏tir. Seyfüddin el-Âmidi'nin (ö. 631/1233) "el-فhkâm" adl‎ eseri de ayn‎ nitelikte birle‏tirici ve özet bir eserdir. Daha sonra el-Mahsûl'ü, Siracüddin el-Urmevî (ö.682/1283) "et-Tahsîl", Tâcüddîn el-Urmevî (ö. 656/1258) ise "el-Hâs‎l " adl‎ kitaplar‎nda özetlediler. Sihâbuddîn el-Karafi (ö.684/1285) bu iki kitaptan önemli gördüًü baz‎ temel bilgi ve kurallar‎ alarak bunlar‎ "et-Tenkihât" ad‎n‎ verdiًi küçük bir eserde toplad‎. Abdullah b. Ömer el-Beyzâvî (ö.685/1286) de bunun bir benzerini yapt‎.

el-Âmidî'nin el-فhkâm'‎n‎ ise فbn Hâcib (ö. 846/1442) "Müntehâ 's-Sül ve'l-Emel" adl‎ kitab‎nda, bunu da "Muhtasaru'l-Müntehâ" isimli eserinde özetledi. Daha sonra bu özet eserleri bunlara yaz‎lan ‏erhler izledi.

قafiî F‎kh‎n‎n Dayand‎ً‎ Kaynaklar

فmam قafiî ictihadlar‎n‎ dayand‎rd‎ً‎ delilleri "el-Ümm"de ‏öyle belirlemi‏tir: "فlim çe‏itli derecelere ayr‎l‎r. Birincisi, Kitap ve sabit olan Sünnettir. فkincisi, Kitap ve Sünnet'te hüküm bulunmayan meselelerde فcmâ'd‎r. Üçüncüsü baz‎ sahabîlerin sözleridir. Ancak bu sahabe sözleri aras‎nda çeli‏ki bulunmamal‎d‎r. Dördüncüsü, ashab-‎ kiram aras‎nda ihtilafl‎ kalan sözlerdir. Be‏incisi, K‎yas't‎r. Bu da temelde Kitap ve Sünnet'e dayan‎r. ف‏te ilim bu derecelerden en üst olan‎ndan elde edilir" (e‏-قafiî, elÜmm, Kahire 1321-1325, VII, 246).

Buna göre, قafiî ekolü Kitap ve Sünneti فslâm hukukunun as‎l kaynaً‎ olarak kabul etmektedir. Çünkü diًer deliller de temelde bu iki delile dayan‎r ve bunlara ayk‎r‎ olamaz. قafiî, Kitap ve sabit olan Sünneti ayn‎ s‎rada delil kabul eder. Çünkü Sünnet Kur'an'‎n beyan‎n‎ tamamlar, k‎sa anlat‎mlar‎n‎ (mücmel) geni‏letir ve baz‎ kimselerin kavrayamayacaً‎ inceliklerini aç‎klar. Buna göre, Sünnetin aç‎klay‎c‎ durumunda olabilmesi için ilim bak‎m‎ndan aç‎klad‎ً‎ ‏eyin derecesinde olmas‎ gerekir. Birçok sahabîler de hadise bu gözle bak‎yordu.

Ancak bu durum, فmam قafiî'nin Sünneti her yönden Kur'an'a denk sayd‎ً‎ anlam‎na gelmez. Çünkü her ‏eyden önce Kur'an Allah kelâm‎, Sünnet Hz. Peygamber'in söz, fiil ve takrirleridir. Kur'an ibadet amac‎yla okunur, Sünnet bu maksatla okunmaz. Kur'an tevatür yoluyla sabittir. Sünnetin önemli bir bölümü tevatüre dayanmaz. فmam قafiî'ye göre Sünnet Kur'an'‎n dal‎ mesabesindedir. Bu yüzden gücünü Kur'an'dan al‎r, onu destekler ve tamamlar. Bu bak‎mdan aç‎klayanla aç‎klanan birbirine denk olmal‎d‎r. Ancak bunun için, Sünnet saًlam olmal‎d‎r. Bu yüzden, Ahâd ve Mürsel hadisler, birinciler kadar kuvvetli deًildir. Diًer yandan قafiî, inanç esaslar‎n‎ belirlemede Sünnetin Kur'an derecesinde olmad‎ً‎n‎ aç‎kça ifade etmi‏tir (M. Ebû Zehra, فslâm'da F‎kh‎ Mezhepler Tarihi, Terc. Abdülkadir قener, فstanbul 1978, s. 336, 337)

قafiîlerin Âhâd Hadisi Delil Almas‎

Bir, iki veya daha fazla sahabî taraf‎ndan rivayet edilen ve me‏hur hadisin ‏artlar‎n‎ ta‏‎mayan haberlere "âhâd hadis" denir. Hanefiler, senedinde kopukluk olmayan hadisleri mütevatir, me‏hur ve âhâd olmak üzere üçe ay‎r‎rlar. Diًer çoًunluk müctehidlere göre ise, Sünnet, mütevatir ve âhâd olmak üzere ikidir. Me‏hur sünnet ise ba‏l‎ ba‏‎na bir çe‏it olmay‎p âhâd sünnet kabilindendir. Çünkü me‏hur sünnette ilk tabaka ravileri tevatür say‎s‎na ula‏mamaktad‎r. Çoًunluًa göre âhâd sünnet; garîb, azîz ve müstefîz olmak üzere üçe ayr‎l‎r. Garîb; her üç tabakada veya herhangi bir tabakada râvî say‎s‎ tek olan hadistir. Azîz hadis; her üç tabakada sadece iki râvî taraf‎ndan rivayet edilen veya diًer tabaka yahut tabakalarda ikiden çok olsa bile tabakalardan birinde râvî say‎s‎ iki olan hadistir. Müstefîz hadis ise; her üç tabakada üç veya daha çok ki‏i taraf‎ndan rivayet edilen hadistir.

فmam قafiî âhâd haberi delil olarak al‎rken sadece senedin sahih ve kesintisiz olmas‎n‎ yeterli görür. O, Hanefiler gibi âhâd hadis ravisinin fakih olmas‎, rivayet ettiًi hadisle amel etmesi ve genel kurallara uygun dü‏mesi, فmam Mâlik'in ileri sürdüًü Medinelilerin ameline uygun dü‏mesi gibi ‏artlar‎ öngörmez.

فmam قafiî hadisi savunurken âhâd haberlerin de delil al‎nmas‎ gerektiًini ‏u delillerle ortaya koymu‏tur:

1. Hz. Peygamber, فslâm'a davet için tevatür say‎s‎nda olmayan tek tek elçiler göndermi‏tir. Bu elçilere, say‎lar‎n‎n yetersiz olduًunu ileri sürerek kar‏‎ ç‎kan olmam‎‏t‎r.

2. Mal, can ve kanla ilgili davalarda iki ki‏inin ‏ahitliًi ile karar verilmektedir (bk. el-Bakara,2/282). Halbuki iki ki‏i tevatür say‎s‎nda deًildir.

3. Hz. Peygamber, kendisinden hadis i‏itenlere, bir ki‏i bile olsa bunu ba‏kas‎na rivayet etme izni vermi‏, hatta buna özendirmi‏tir. Hadiste ‏öyle buyurulur: "Allah Teâlâ benden bir söz i‏itip bunu ba‏kalar‎na tebliً edeni nurland‎rs‎n" (Tirmizi, فlim, 7; Ebû Dâvûd, فlim, 10; فbn Mâce, Mukaddime, 18; Menâsik, 46; Ahmed b. Hanbel, I, 437,V,183). Diًer yandan Vedâ hacc‎ s‎ras‎nda irad edilen hutbede de; haz‎r bulunanlar‎n, bulunmayanlara tebliً etmesi, kendisine tebliً ula‏anlar‎n, hükümleri ula‏t‎ranlardan daha iyi kavramalar‎n‎n mümkün olduًu belirtilmi‏tir (Buhârî, Alim, 9, 10, 37; Hacc, 132, Sayd, 8; Edâhî, 5; Megâzî, 51; Fiten, 8; Tevhid, 24; Müslim, Hacc, 446; Kasâme, 29,30; Ebû Dâvud, Tatavvu', 10; Tirmizî, Hacc, 1; Nesâî, Hacc, 111).

4. Sahabîler Hz. Peygamber'in hadislerini, birbirinden tek tek rivayet etmi‏ler, birçok kimse taraf‎ndan rivayeti ‏art ko‏mam‎‏lard‎r (Ebû Zehra, a.g.e., 339, 340).

فmam قafiî'nin Mürsel Hadisi Delil Al‎‏‎

Senedinde kopukluk olan hadise "Mürsel Hadis" denir. Tabiînden olan birisinin sahabeyi; tebe-i tabiînden olan bir ravinin de tabiîn veya sahabeyi atlayarak doًrudan Hz. Peygamber'den i‏itmi‏ gibi hadis nakletmeleri halinde bu çe‏it hadis söz konusu olur. Ebû Hanife ve فmam Mâlik, bu çe‏it hadisleri, rivayet eden râvi güvenilir olursa, ba‏ka bir ‏art öne sürmeksizin kabul ederler.

فmam قafiî ise mürsel hadisi, bunu rivayet eden tâbiî Medineli Saîd b. el-Müseyyeb ve Irakl‎ Hasan el-Basrî gibi me‏hur ve bir çok sahabî ile görü‏en bir tabiî ise kabul eder. Ayr‎ca hadisin ‏u nitelikleri ta‏‎mas‎n‎ da ‏art ko‏ar:

1. Mürsel hadisi, senedi tam ve ayn‎ anlamda ba‏ka bir hadis desteklemelidir.

2. Mürseli, ilim adamlar‎n‎n kabul ettiًi ba‏ka bir mürsel hadis desteklemelidir.

3.Mürsel hadis, baz‎ sahabe sözüne uygun dü‏melidir.

4. فlim ehli, mürsel hadisi kabul edip çoًu onunla fetva vermi‏ olmal‎d‎r.

Ancak mürsel hadisle, senedi tam olan hadis çak‎‏‎rsa, bu sonuncusu tercih edilir (M. Ebû Zehra, Usûlü'lF‎kh, Dâru'l-Fikri'l-Arabî tab' 1377/1958, ts., 111,112).

Uygulamadan örnek: Hz. Âi‏e (ö. 58/677)'den ‏öyle dediًi rivayet edilmi‏tir: "Hafsa'ya bir yiyecek hediye edildi. O s‎rada ikimiz de oruçlu idik. Bu yiyecekle orucumuzu bozduk. Sonra Rasûlüllah (s.a.s) yan‎m‎za girdi. Ona durumu anlatt‎k. Allah'‎n Rasûlü ‏öyle buyurdu: "Zarar‎ yok, onun yerine ba‏ka bir gün oruç tutun". Bu hadis mürseldir. Çünkü ez-Zuhrî (ö. 124/741) bunu Hz. Âi‏e'den rivayet etmi‏, halbuki onu bizzat Hz. Âi‏e'den duymam‎‏, Urve b. ez-Zübeyr'den duymu‏tur (e‏-,Sevkânî, Neylü'l-Evtâr, IV, 319). فmam قafiî bu yüzden mürsel olan bu hadisle amel etmez ve nâfile oruç tutan kimsenin, orucu bozmas‎ hâlinde, ba‏ka bir günde kaza etmesi gerekmediًini söyler.

Diًer yandan yine ez-Zührî'nin rivayet ettiًi; "Rehin b‎rakan ki‏i borcunu ödemeyince, rehnedilen ‏ey rehin b‎rakan‎n mülkü olmaktan ç‎kmaz. Rehnedilen ‏eyin menfaat ve hasan rehnedene aittir" (فbn Mâce, Rûhûn, 3; Zeylaî, Nasbu'r-Râye, IV, 319-321) hadisini ise, ravisi Said b. el-Müseyyeb me‏hur olduًu için kabul eder. Buna göre, rehin, rehin alan‎n yan‎nda bir emanet hükmündedir. Onun korunmas‎ konusunda kendisinin bir kas‎t veya kusuru olmadan rehnedilen ‏ey hasara uًrarsa rehin b‎rakan‎n borcunda bir eksilme olmaz (Zekiyüddin قa'ban, Usûlü'l-F‎kh, Terc. فbrahim Kâfi Dönmez, Ankara 1990, 80,81).

قafiî'nin Sükûtî فcma'‎ Delil Almay‎‏‎

فcma sarih ve sükûtî diye ikiye ayr‎l‎r. Birincinin delil olu‏unda bir görü‏ ayr‎l‎ً‎ yoktur. Sükûtî icma'; ‏er'i bir meselede bir veya birkaç müctehidin görü‏ belirttikten sonra, bu görü‏e muttali olan o devirdeki diًer müctehidlerin aç‎k ‏ekilde bir kat‎lma veya kar‏‎ ç‎kmada bulunmaks‎z‎n susmalar‎d‎r. Mâlikîlere ve son görü‏ünde فmam قafiî'ye göre sükûtî icmâ delil say‎lmaz. Çünkü müctehidlerin bir konuda susmas‎, onlar‎n aç‎klanan görü‏e kat‎ld‎klar‎n‎ gösterebileceًi gibi, ba‏ka bir nedene de dayanabilir. Henüz o mesele ile ilgili ictihadî bir kanaate varmam‎‏ olmas‎, görü‏ünü aç‎klayan müctehidden çekinmesi veya görü‏ünü aç‎klad‎ً‎ taktirde bir zarara maruz kalma korkusunun bulunmas‎ susma nedenleri aras‎nda olabilir. K‎saca, ittifak gerçekle‏medikçe icma'‎n varl‎ً‎ndan söz edilemez. قâfiîlerden sükûti icma'‎ kabul eden el-Âmîdi de buna "zanni delil" deyimini kullan‎r (M. Ebû Zehra, e‏-قafiî, Terc. Osman Keskioًlu, Ankara 1969, s. 252 vd.).

قafiî Ekolünün فstihsana Kar‏‎ Ç‎kmas‎

فstihsan; müctehidin bir meselede, kendi kanaatince o meselenin benzerlerinde verdiًi hükümden vazgeçmesini gerektiren nass, icmâ, zarûret, gizli k‎yas, örf veya maslahat gibi bir delile dayanarak o hükmü b‎rak‎p ba‏ka bir hüküm vermesidir.

فmam قâfiî istihsana kar‏‎ ç‎km‎‏ ve bu konuda "فbtalu'l-فstiksan" adl‎ bir risale yazm‎‏t‎r. Bu eserde ‏öyle der: "Allah'‎n, Rasûlünün ve Müslümanlar topluluًunun hükmü olarak bütün bu zikrettiklerim gösteriyor ki, hâkim veya müftî olmak isteyen kimsenin ancak baًlay‎c‎ bir delille hüküm ve fetva vermesi caiz olur. Bu da Kitap, Sünnet veya ilim sahiplerinin ihtilafs‎z olarak söyledikleri bir görü‏ yahut bunlardan baz‎s‎na k‎yas yapma yolu ile olur. فstihsan ile fetva verilmez. فstihsan baًlay‎c‎ olmaz, o bu anlamlardan birisini de ta‏‎maz". قâfiî'nin "Cimâu'l-فlm" "er Risâle" veya el-Ümm" kitab‎nda da bu sözlerin benzerlerini bulmak mümkündür.

Hanefîler istihsan‎ geni‏ ölçüde kullanm‎‏, Mâlikîler de bu konuda onlar‎ izlemi‏tir.

فmam قâfiî ise "فstihsan yapan kendi ba‏‎na din koymu‏ olur" diyerek ‏u delillere dayanmak suretiyle istihsana kar‏‎ ç‎km‎‏t‎r:

1. قer'î hükümler ya doًrudan nass'a (âyet-hadis) veya k‎yas yoluyla nass'a dayan‎r. فstihsan bunlardan birisine dahilse ayr‎ bir terime ihtiyaç olmaz. Aksi halde Cenab-‎ Hakk‎n baz‎ konularda bo‏luk b‎rakt‎ً‎ sonucu ç‎kar ki bu, "فnsan ba‏‎bo‏ b‎rak‎ld‎ً‎n‎ m‎ san‎r?” (el-K‎yâme, 75/36) âyeti ile çeli‏ir.

2. Kur'an'da Allah ve Rasûlüne itaat emredilmekte, nefsî isteklere uyulmas‎ yasaklanmakta ve anla‏mazl‎k ç‎kt‎ً‎ takdirde yine Kitap ve Sünnete ba‏vurulmas‎ istenmektedir (en-Nisâ, 4/59)

3. Hz. Peygamber istihsan ile fetva vermez, hevas‎ndan konu‏mazd‎. Nitekim e‏ine; "Sen bana anam‎n s‎rt‎ gibisin" diyen kimsenin sorusuna fetva vermemi‏, "Z‎hâr" âyeti (el-Mücâdele, 58/1-4) gelinceye kadar beklemi‏tir.

4. Hz. Peygamber, kendi kanaatlerine göre, bir aًaca s‎ً‎nan bir mü‏riki öldüren sahabîleri, yine öldürülme korkusuyla "Lâ ilâhe illallah" diyen ‏ahs‎ öldüren Usâme (r.a)'‎n bu davran‎‏‎n‎ uygun görmemi‏tir.

5. فstihsan‎n bir kural‎, hak ile bât‎l‎ kar‏‎la‏t‎racak bir ölçüsü yoktur. Serbest b‎rak‎l‎rsa, ayn‎ konuda farkl‎ bir çok fetvalar ortaya ç‎kar.

6. Sadece akla dayanan bir istihsan anlay‎‏‎ ortaya ç‎karsa, Kitap ve Sünnet bilgisi olmayanlar‎n da bu metodu kullanmalar‎ caiz olurdu (e‏-قâfiî, el-Ümm, VI, 303, VII, 271 vd.; Ebû Zehra, Usûlü'l-F‎kh, 271 vd.).

Ancak burada فmam قâfii'nin reddettiًi istihsan‎ ‏er'î bir delile dayanmaks‎z‎n, ‏ahsî arzuya ve sübjektif dü‏üncelere göre hüküm vermek olarak deًerlendirmek gerekir. قüphesiz böyle bir istihsan Hanefilerin de kabul etmediًi bir ‏ekildir. Nitekim Hanefîlerde bir konuda istihsan yapabilmek için o meselenin ‏er'î bir mesele olmas‎ yan‎nda ‏u alt‎ delilden birisine dayanmas‎ ‏artt‎r:

1. Nass'a dayal‎ istihsan. Meselâ mevcut olmayan bir ‏eyin sat‎‏‎ yasakland‎ً‎ halde (Ebû Davud, Büyü', 70), para pe‏in mal veresiye bir akit olan seleme izin verilmi‏tir (Ebû Dâvud, Büyü', 57). ف‏te burada ikinci hadise dayanarak k‎yas terkedilmekte ve istihsan yoluna gidilmektedir.

2. فcma'ya dayal‎ istihsan. Meselâ sanatkâra mal sipari‏ vermek anlam‎na gelen istisnâ akdi icmâa dayan‎r. Çünkü as‎rlar boyunca buna kar‏‎ ç‎kan bilgin olmam‎‏t‎r.

3. Zaruret veya ihtiyaca dayal‎ istihsan. Pislenen kuyunun, bir k‎s‎m suyun ç‎kar‎lmas‎ ile temizlenmi‏ say‎lmas‎ gibi (فbnü'l-Hümâm, Fethu'lKadîr, I, 67 vd.; فbn Âbidîn, Reddü'lMuhtâr, I, 147 vd).

4. Gizli k‎yasa dayal‎ istihsan. Meselâ; yerle‏ik kurala göre; özel kay‎t konulmad‎kça arazinin sat‎m‎ ile irtifak haklar‎ kendiliًinden al‎c‎ya geçmez. Bu konuda vakf‎n sat‎ma k‎yas‎ aç‎k veya celî k‎yas, kiraya k‎yas‎ ise gizli k‎yast‎r. Vak‎f istihsan yoluyla kiraya k‎yas edilerek, irtifak (su içme, su alma, geçit gibi) haklar‎n‎n vak‎f kapsam‎na girmesi esas‎ benimsenmi‏tir (Zekiyüddin قa'ban, Usûlü'l-F‎kh, 168).

5. Örfe dayal‎ istihsan. Yerle‏ik kurala göre vakf‎n ebedî olmas‎ gerekir. Bu da vakf‎n sadece gayri menkullerde olabileceًi anlam‎na gelir. Halbuki فmam Muhammed e‏-قeybânî kitap ve benzeri vakfedilmesi örf haline gelen ‏eylerin k‎yasa ayk‎r‎ olmakla birlikte vakfa konu olabileceًine hükmetmi‏tir. Bu esastan hareket edilerek nakit para vak‎flar‎na da fetva verilmi‏tir.

6. Maslahata dayal‎ istihsan. Yerle‏ik kurala göre ziraat ortakç‎l‎ً‎, kira akdine k‎yasla taraflardan birisinin ölümü ile sona erer. Ancak ürün henüz yeti‏memi‏ bir durumda iken toprak sahibi ölse, emek sahibinin menfaatini korumak için istihsan yap‎larak akit ürün al‎n‎ncaya kadar uzam‎‏ say‎l‎r (Zekiyüddin قa'ban, a.g.e., 171).

Sonuç olarak Hanefî ve قâfiîlerin istihsan anlay‎‏‎ dikkatlice incelendiًinde arada önemli bir ayr‎l‎ً‎n bulunmad‎ً‎ görülür. Çünkü Hanefîlerin istihsan yapt‎ً‎ meselelerin temelinde daima yukar‎da belirtilen delillerden birisi bulunur. Nitekim el-Âmidî'nin belirttiًine göre, فmam قâfiî de baz‎ meselelerde istihsan terimini de kullanarak bu metoda ba‏vurmu‏tur. قâfiî'nin "Mut'an‎n otuz dirhem olmas‎n‎ uygun buluyorum", "قüf'a hakk‎ sahibinin bu hakk‎n‎ üç gün içinde kullanmas‎n‎ uygun görüyorum" sözleri buna örnek verilebilir (el-Âmidî, el-فhkâm, III, 138).

قâfiî'nin Sahabe Sözünü Delil Al‎‏‎

قâfiî ûsul bilginlerinden baz‎lar‎, onun eski mezhebine göre sahabe kavlini delil ald‎ً‎n‎, yeni mezhebinde bu görü‏ten vazgeçtiًini söylemi‏lerdir. Ancak yeni mezhebi rivayet eden Rabî b. Süleyman el-Murâdî'nin naklettiًi ba‏ka bir eser olan "er-Risâle" de قâfiî'nin sahabe sözlerini delil olarak ald‎ً‎ görülür (er-Risâle, Halebî bask‎s‎ ve Ahmet M. ,Sakir nesri, Kahire 1940, s. 597). Yine قâfiî, yeni mezhebini kapsayan el-Ümm adl‎ eserinde ‏öyle der: "Kitap ve Sünneti bilenler için özür söz konusu olmay‎p, gereًine uymak ‏artt‎r. Kitap ve Sünnet'te hüküm yoksa sahabenin veya onlardan birinin sözlerine ba‏vururuz. Eًer ihtilafl‎ meselede Kitap ve Sünnete daha yak‎n olan söze bir delâlet bulamazsak Ebû Bekr, Ömer ve Osman (r. anhüm)'‎n sözüne uymam‎z daha iyi olur. Eًer bir sözün Kitap ve Sünnete daha yak‎n olduًuna dair bir delil bulunursa, o söze uyar‎z" (قâfiî, el-Ümm, VII, 246).

قeriat فlminin K‎s‎mlar‎

فmam قâfiî'ye göre ‏eriat ilmi ikiye ayr‎l‎r.

1. Hükümlere kesin olarak delâlet eden nasslarla sâbit olan kesin ilim.

2. Galip zanna dayanan zannî ilim. ف‏te âhâd haberler ve k‎yas bu k‎sma girer. Müctehid nasslardan kesin hüküm ç‎karamazsa, galip zanla elde edilen ilimlerle yetinir.

قâfiî M‎s‎r'da yazd‎ً‎ kitaplarla Baًdad'ta yazd‎ً‎ kitaplar‎ neshetmi‏ ve o; "Baًdad'ta yazd‎ً‎m kitaplar‎ benden kimsenin rivayet etmesine cevaz vermiyorum" demi‏tir. قâfiî'nin eski kitaplar‎nda, yeni kitaplar‎nda olduًu gibi bir konu üzerinde çe‏itli görü‏ler yer al‎r. Bazan iki veya üç çe‏it k‎yas yap‎l‎r, fakat tercih okuyucuya b‎rak‎l‎r. Buna, zekât verilmeden sat‎lan tar‎m ürünlerini örnek verebiliriz. Bir kimse zekât‎n‎ vermeden meyve veya tah‎l‎n‎ satsa, sonra al‎c‎ bunlar‎n zekât‎n‎n verilmediًini anlasa, ‏u durumlar söz konusu olur:

a. Al‎c‎, mal‎n tamam‎ için mi, yoksa zekât olarak verilmeyen miktar‎ için mi sat‎m aktini feshetme hakk‎na sahiptir?

b. Zekât miktar‎ arazi yaًmurla sulanm‎‏sa onda bir, âletle sulanm‎‏sa yirmide birdir. Al‎c‎ burada seçimlik hakka sahip midir?

c. Zekât dü‏üldükten sonra kalan k‎sm‎ paran‎n tümü ile mi al‎r, yoksa sat‎‏‎ fesih mi eder? قâfiî bütün bu görü‏lerin doًru olabileceًini belirtir.

قâfiî mezhebinde görü‏lerin çok olu‏unun bu mezhebin geli‏mesine yard‎mc‎ olduًu söylenebilir. Çünkü bu mezhebte tercih kap‎s‎ sürekli olarak aç‎k b‎rak‎lm‎‏t‎r (Ebû Zehra, فslâm'daF‎khî Mezhepler Tarihi, 354, 355).

قâfiî Mezhebinin Yay‎lmas‎

قâfiî mezhebi özellikle M‎s‎r'da yay‎lm‎‏t‎r. Çünkü mezhebin imam‎ hayat‎n‎n son dönemini orada geçirmi‏tir. Bu mezhep, Irak'ta da yay‎lm‎‏t‎r. Çünkü قâfiî fikirlerini yaymaya önce orada ba‏lam‎‏t‎r. Irak yoluyla Horasan ve Mâveraü'n-Nehir'de de yay‎lma imkân‎ bulmu‏ ve bu ülkelerde fetvâ ile tedrisat‎ Hanefî mezhebi ile payla‏m‎‏t‎r. Bununla birlikte bu ülkelerde Hanefî mezhebi, Abbasi yönetiminin resmi mezhebi olmas‎ nedeniyle hâkim durumda idi. M‎s‎r'da yönetim Eyyübîlerin eline geçince قâfiî mezhebi daha da güçlenmi‏, hem halk, hem de devlet üzerinde en büyük otoriteye sahip olmu‏tur. Ancak Kölemenler devrinde Sultan Zâhir Baybars, kad‎lar‎n dört mezhebe göre atanmas‎ gerektiًi görü‏ünü öne sürmü‏ ve bu görü‏ uygulanm‎‏t‎r. Ancak bu dönemde de قâfiî mezhebi o yörede diًer mezheplerden üstün bir mevkiye sahiptir. Meselâ; ta‏ra ‏ehirlerine kad‎ atama yetkisi ile yetim ve vak‎f mallar‎n‎ kontrol hakk‎ yaln‎z قâfiî mezhebine ait idi.

Osmanl‎lar M‎s‎r'‎ ele geçirince Hanefi Mezhebi üstünlük kazand‎. Daha sonra Mehmet Ali Pa‏a M‎s‎r'a hâkim olunca, Hanefi mezhebi d‎‏‎ndaki mezheplerle resmi olarak amel etmeyi ilga etmi‏tir.

قâfiî mezhebi فran'a da girmi‏tir. Günümüzde قiî ekolü ile yanyana bulunmaktad‎r.

Günümüzde Anadolu'nun doًu kesiminde, Kafkasya, Azerbaycan, Hindistan, Filistin, Seylan ve Malaya müslümanlar‎ aras‎nda قafiî mezhebine mensup olanlar bir hayli fazlad‎r. Endonezya adalar‎nda ise hâkim olan tek mezhep قâfiî mezhebidir (Ebû Zehra, a.g.e, 358 vd.).

Kaynak:Hamdi DÖNDÜREN ve
ADNAN  ÖZTÜRK