HANBELi MEZHEBف

Ebû Abdillâh Ahmed b. Hanbel e‏-قeybânî'ye nisbet edilen mezhebin ad‎. فslâm'da dört büyük f‎k‎h mezhebin birisi. Ahmed b. Hanbel 164/780 y‎l‎nda Baًdad'ta doًdu. 241/855'te yine orada vefat etti. Büyük babas‎ Hanbel Horasan bölgesinde bulunan Serahs Vilâyeti'nin valisi idi. Babas‎ Muhammed b. Hanbel de komutanl‎k görevi üstlenmi‏ bir askerdi. Hanbel ailesi, Ahmed'in doًumuna yak‎n bir s‎rada Baًdad'a gelmi‏ ve orada yerle‏mi‏ti.

Ahmed b. Hanbel önce Kur'ân'‎ h‎fzetmi‏, daha sonra arapça, hadis gibi ilimleri, sahâbe ve tabiîlere ait rivâyetleri, Hz. Peygamber'in, sahabe ve tabiîlerin hayatlar‎n‎ incelemekle ilim çal‎‏malar‎na ba‏lam‎‏t‎r. Özellikle hadis ilmi için Basra, Kûfe, Mekke, Medîne, قam, Yemen ve el-Cezîre'yi dola‏m‎‏, uzun bir süre فmam قâfiî'ye (ö. 204/819) talebelik etmi‏tir. Hatta bu yüzden O'nu قâfiî mezhebinden sayanlar bile olmu‏tur. Böylece O'nun ba‏l‎ca f‎k‎h üstad‎ فmam قâfiî'dir. قâfiî, O'nun hakk‎nda ‏öyle demi‏tir: "Ben Baًdad'tan ayr‎ld‎m ve orada Ahmed b. Hanbel'den daha âlim ve daha faziletli kimse b‎rakmad‎m"(el-Hudarî, Târihu't-Te‏rîi'l-فslâmî, terc. Haydar Hatipoًlu, s. 260, 261).

Ahmed b. Hanbel, Ebû Hanîfe'nin (ö.150/767) öًrencisi ve devrin ünlü ba‏ kad‎s‎ Ebû Yûsuf'tan (ö.182/798) f‎k‎h ilmi ald‎. Rivâyetle dirayeti birle‏tiren bir yol izledi. O, hükmü hadisten ç‎kar‎r, bu hükme yeni bir tak‎m meseleleri k‎yas ederdi. Bu arada Yemen'e giderek, San'a'da Abdurrezzâk b. Hemmâm'la (ö. 211/826) görü‏tü. Orada iki y‎l kadar kalarak O'ndan ez-Zuhrî ve فbnü'l-Müseyyeb yoluyla gelen birçok hadisleri ald‎(Muhammed Ebû Zehra, فslâm'da F‎khî Mezhepler Tarihi, Terc. Abdulkadir قener, فstanbul 1976, s. 423 vd.)

Ad‎n‎n ilim, zühd ve takvâ ile birlikte yay‎l‎‏‎ toplumu onun ilmine yöneltti. Mescid'eki derslerini izleyenlerin say‎s‎n‎n be‏ bine kadar ula‏t‎ً‎ nakledilir. Derslerinde dikkati çeken üç husus ‏udur.

a) Onun meclisine ciddiyet, vakar, tevazu ve ruhî huzur hâkimdi. Kendisi ‏aka ve alay etmeyi sevmezdi.

b) Dersinde, ancâk hadisleri rivayet etmesi istendiًi zaman anlat‎rd‎. Hadis rivayetinde haf‎zas‎na güvenmez, Hz. Peygamber'e söylemediًi ‏eyi isnad etmemek için yaz‎l‎ metne bakarak nakiller yapard‎. Kendisine sorulmad‎kça konu‏mazd‎.

c) Verdiًi fetvalar‎n yaz‎l‎p nakledilmesini menederdi. Ona göre yaz‎lmas‎ gereken ilim, ancak Kitap ve Sünnet'ten ibaret idi. Ahmed b. Hanbel'in görü‏ü bu olmakla birlikte öًrencileri kendisinden ciltler dolusu kitaplar rivayet etmi‏lerdir(Zehebî, Tercemetü Ahmed b. Hanbel, Müsned'in ba‏taraf‎, Mektebetü'l-Maarif tab'‎, M‎s‎r, t.y.); Ebû Zehra, a.g.e., s. 437).

Hâlife Me'mûn'un ortaya att‎ً‎ Kur'ân'‎n mahlûk (sonradan yarat‎lm‎‏) olduًu fikrini فbn Hanbel kabul etmedi, muhakeme edilerek zindana at‎ld‎. Dayak yedi, kendisine i‏kence yap‎ld‎, fakat yine inanc‎ndan taviz vermedi. (Ahmed b. Hanbel'in hal tercemesi için bk. el-Hatîbü'l-Baًdâdî, Târihû Baًdâd, M‎s‎r 1394/ 1931, IV, 412-423; Ebû Nuaym, H‎lye, M‎s‎r 1352/15, IX,161-233; el-Buhârî, et-Tarihu'l-Kebîr, Haydarâbâd. 1360, I, 2, 5; فbn Hallikân, Vefeyâtü'l-Ayân, Kahire 1367/1948, I, 47-49; فbn Ebî Ya'lâ, Tabakâlü'l-Hanâbile, Kahire 1378/1952, I, 4-20: فbnü'l-Cevzî; Menâk‎bu'l-فmam Ahmed, M‎s‎r 1349; ez-Zehebî, Tezkiretü'l-Huffâz, Haydarâbâd 1375/1955, I, 431-432; Târihu'l-فslâm, I, 58-131 (Ahmed Muhammed قâkir'in Müsned ne‏ri mukaddimesi); Ebû Zehra, Ahmed b. Hanbel, Kahire 1949; Fuat Sezgin, GAS, I, 502-509).

Ahmed b. Hanbel'in فctihad Usulü:

Dört mezhep imam‎ içinde usul ve fetvalar‎n‎ yazmaktan en çok çekinen zât Ahmed b. Hanbel'dir. O, daha çok hadisleri toplay‎p tasnif etmeyi gaye edinmi‏tir. قâfiî gibi O da senedi sahih olunca ba‏ka hiçbir ‏art ileri sürmeksizin haber-i vâhidle amel eden hadis ehli müctehidlerindendir. Ebû Hanîfe ise bu konuda râvinin güvenilir (sika) ve adaletli olmas‎ yan‎nda rivayet ettiًi ‏eye ayk‎r‎ bir amelde bulunmamas‎n‎ ‏art ko‏ar. Sahabe ad‎ zikredilmeyen "mürsel hadis"i, Ahmed b. Hanbel zay‎f sayar ve konu ile ilgili ba‏ka bir hadis bulunmazsa, yani zarûret kar‏‎s‎nda kal‎rsa bunu delil. olarak kabul ederdi (Muhammed Ebû Zehra Usûlü'l-F‎kh, Dâru'l-Fikri'l-Arabî tab'‎, y. ve t.y., s. 108 vd.) Böylece O, mürsel ve zay‎f hadisleri daha kuvvetli bir delil bulunmazsa k‎yasa tercih ederdi. Ancak O'nun devrinde henüz hadis için "sahih, hasen, zay‎f" ‏eklinde üçlü taksim yap‎lmam‎‏, hadisler genellikle sahih ve zay‎f k‎s‎mlar‎na aynlm‎‏t‎r. Bu yüzden فbn Hanbel'in k‎yasa tercih ettiًi hadisler, bât‎l ve münker olmayan "hasen" nevinden hadisler olmal‎d‎r (فbnti'l-Kayyim, ف'lâmil'l-Muvakk‎în, M‎s‎r 1955, I, 29, 30).

فbn Hanbel'e göre, ayn‎ konuda aksi bir görü‏ün bulunduًu bilinmeyen sahabe kavlî "icmâ"' niteliًindedir. Eًer sahabe görü‏leri aras‎nda ihtilaf varsa, ya bunlardan Kitap veya Sünnete yak‎n olan‎ tercih eder veya böyle bir tercih yapmaks‎z‎n sadece görü‏leri nakletmekle yetinir. konu hakk‎nda sahabe görü‏ü nakledilmemi‏se, büyük tâbiî'lerin re'ylerini kendi re'yine tercih eder. Mesele hakk‎nda âyet, sahih hadis, sahabe kavli, zay‎f ve mûrsel eser gibi deliller bulamazsa k‎yas yoluna ba‏vurur (فbnü'l kayyim, a.g.e., I, 32). "

Hanbeliler, hakk‎nda Kitap, Sünnet ve فcmâ'a dayal‎ bir delil bulunmayan maslahat‎ (kamu yarar‎) k‎yastan sayarlar. Çünkü bunlar Kitap ve Sünnet nass'lar‎n‎n toplam‎ndan elde edilen genel maslahatlard‎r. Diًer yandan فbn Hanbel "Siyaset-i ‏er'iyye" de de maslahad‎ esas alm‎‏t‎r. Siyaset-i ‏er'iyye, فslâm Devlet ba‏kas‎n‎n, toplumu islah amac‎yla, insanlar‎ yararl‎ i‏lere te‏vik etmek ve zararl‎ i‏lerden uzakla‏t‎rmak için izlemi‏ olduًu yoldur. Nass olmasa bile bu konuda baz‎ cezalar‎n uygulanmas‎ mümkün ve caizdir. فbn Hanbel'in konu ile ilgili baz‎ fetvalar‎ ‏öyledir: Fesat ve kötülük ç‎karanlar, ‏erlerinden,güvende olunabilecek bir ülkeye sürgün edilirler. Ramazan ay‎nda gündüz ‏arap içenlerin cezas‎ artt‎r‎l‎r. Sahabeye dil uzatan cezaland‎r‎l‎r ve tevbeye davet edilir. Hanbelî mezhebine baًl‎ baz‎ bilginler de kamu yarar‎na dayal‎ fetvalar‎ sürdürmü‏lerdir. Meselâ; bir ev sahibi, eًer evi elveri‏li ise, kalacak yeri olmayan bir kimseyi evinde oturtmas‎ için zorlanabilir. B‎‎ konuda فbnü'l-Kayyim (ö. 751/1350) ‏öyle der: "Bir topluluk, herhangi bir ‏ahs‎n ovinde oturmak zorunda kalsa, bundan ba‏ka bir ev veya otel (han) bulamasa, O kimsenin anla‏mazl‎ًa dü‏meksizin evini bunlara vermesi gerekir. Baz‎ Hanbefîlere göre ev sahibi bunlardan ecr-i misil kadar kira bedeli alabilir (Ebû Zehra, فslâm'da F‎khî Mezhepler Tarihi, s. 493, 494).

Hanbefîler istihsan delilini de kabul ederler. Çünkü istihsan; ya nass veya icmâ' gibi bir delile dayanmakta yahut da zaruret prensibine göre kabul edilmektedir.

Sedd-i Zerâyi, prensibini en ‏iddetli uygulayan mezhep hanefîlerdir. Bu konuda Ibnü'l-Kayyim el-Cevziyye ‏öyle der: "Maksatlara, ancak onlara götüren vâs‎ta ve yollarla ula‏‎ld‎ً‎na göre, bu vâs‎ta ve yollar da onlara tabi olur ve ayni hükmü al‎rlar. Allah bir ‏eyi haram k‎lm‎‏sa, bu harama götüren yol ve usulleri de yasaklam‎‏ demektir. Aksi halde haram k‎lman‎n hikmeti kalmazd‎. Meselâ; doktorlar, hastal‎ً‎ önlemek için, hastay‎ buna sebep olan ‏eylerden menederler. Aksi halde hasta daha kötü duruma dü‏ebilir (فbnü'l Kayyim, a.g.e., I, 119).

Hanbelîlerin çokça kulland‎ً‎ ba‏ka bir metot "istishâb" ad‎n‎ al‎r. Bu manas‎ sabit olan bir hükmün, onu deًi‏tiren bir delil bulununcaya kadar devam etmesidir. Onlar‎n istishâb metoduna göre verdikleri ban fetvalar ‏unlard‎r:

a) Yasakland‎ً‎na dair bir delil bulununcaya kadar e‏yada aslolan mübahl‎kt‎r.

b) Pis olduًunu gösteren bir delil bulununcaya kadar suda aslolan temizliktir.

c) E‏ini bo‏ayan bir koca, daha sonra bir defa m‎ yoksa üç talakla m‎ bo‏ad‎ً‎nda ‏üphe etse, bir talakla bo‏ad‎ً‎ esas‎ kabul edilir. Çünkü tek talakla bo‏ama kesindir (Ebû Zehra, a.g.e., s. 497, 498).

فbn Hanbel istishab‎; "daha önce var olan‎ sabit görme, önceden yok olan‎ yok sayma" ‏eklinde uygularken, ayn‎ metodu baz‎ hanefîler, sâbit k‎lmada deًil, sadece def'ide geçerli görürler. Meselâ; kaybolan (mefkud) ve kendisinden haber al‎namayan kimsenin hayat‎, aksi sabit oluncaya kadar devam eder. Hanefî ve mâlikîlere göre, kendi mallar‎ bak‎m‎ndan saً kimseler gibi muamele görür, mülkiyet hakk‎ devam ettiًi gibi, kar‎s‎ da, onun ölümüne dair bir delil bulununcaya veya mahkeme taraf‎ndan ölümüne hüküm verilinceye kadar evlilik s‎fat‎ devam eder; fakat bu kay‎p kimse, kay‎pl‎ً‎ süresince bir tak‎m yeni haklar elde edemez. Bu süre içinde ona, miras veya vasiyet yoluyla bir ‏ey intikal etmez. Bir yak‎n‎ ölürse, kay‎p ki‏inin pay‎ bekletilir, saً olarak döner gelirse bu pay ona verilir. Hâkim onun ölümüne hükmederse, miras b‎rakan öldüًü vakit o da ölmü‏ say‎larak onun miras pay‎ mûrise geri döner ve onun öteki varisleri aras‎nda payla‏t‎r‎l‎r. Hanbelî ve قâfiîlerin istihbab anlay‎‏‎ ise "hem isbat hem de def etme" esas‎na dayand‎ً‎ için, ölümüne hüküm verilinceye kadar, onu kay‎pl‎k sûresince saً olarak kabul ederler. Onlara göre, bu süre içerisinde o, kendisine ait mallar‎n mülkiyet hakk‎na sahip olduًu gibi kendisine miras, vasiyet ve benzeri yollarla mal da intikal eder (فbnü'l-Kayyim, a.g.e., Delhi tab'‎, I, 125; Ebû Zehra, Usûlü'l-F‎kh, s. 299, 300). فstishâb delilinin re'y ve k‎yas ictihad‎yla yak‎n ilgisi vard‎r. K‎yas‎ tamamen inkâr eden Zahirîlerle, فbn Hanbel gibi çok az kullanan müctehidler, âyet ve hadislerin temas etmediًi meseleleri فstishâba b‎rakarak; Allah'‎n haram k‎ld‎ً‎ haram, helal k‎ld‎ً‎n‎ helal, bunlar‎n d‎‏‎nda kalanlar‎ ise فstishâb esas‎na göre mübah kabul eder ve bu metodun alan‎n‎ çok geni‏ tutarlar.

Hanbelî Mezhebinin Baz‎ Görü‏leri:

Ahmed b. Hanbel'e göre; iman, kesin olarak inanmaktan ve amelden ibarettir. Artar ve eksilir, yani iman, iyi amelle artar, kötü amelle de eksilir. Ki‏i imandan ç‎kabilir, فslam'dan ç‎kmaz. Tevbe edince yeniden imana döner. فnsan‎ ancak Allah'a ‏irk ko‏mak veya farzlardan birini inkâr ederek yapmamak imandan d‎‏ar‎ ç‎kar‎r. فnsan herhangi bir farz tembellik veya gev‏eklik yüzünden terkederse, onun durumu Allah'a havale edilir. Dilerse ona azap eder, dilerse onu affeder.

Hz. Ali'nin hilâfetinden itibaren büyük günah (kebîre) i‏leyenlerin durumu bilginler aras‎nda tart‎‏‎lm‎‏t‎r. Hâriciler bu konuda sert bir yol izleyerek, büyük günah i‏leyenin dinden ç‎kacaً‎ görü‏ünü benimsemi‏tir.

Hasan el-Basri bunlar‎n münaf‎k olacaً‎n‎ söylerken Mürcie f‎rkas‎n‎n sap‎klar‎, iman olduktan sonra, günah‎n hiçbir zarar‎ olmad‎ً‎n‎ savunmu‏lard‎r. Ebû Hanîfe ve çoًunluk فslâm hukukçular‎na göre büyük günah i‏leyen kimse, kesin tevbe ederse, Allah onun tevbesini kabul eder. Eًer tevbe etmeden ölürse durumu Allah'a havale edilir. O, dilerse azap eder, dilerse kulunu affeder. Ahmed b. Hanbel'in görü‏ü de, diًer fakihlerin görü‏ü gibidir. O, ‏öyle demi‏tir: "Mü'min kendisine gizli olan ‏eyleri Allah'a havale eder, kendi durumunu da O'na b‎rak‎r. Günahlarla Allah'‎n maًfiret kap‎s‎n‎ kapatmaz. Her‏eyin, hay‎r ve ‏errin Allah'‎n kaza ve kaderiyle olduًunu bilir. فyilik yapan için Allah'tan ümidini kesmez, kötülük yapan‎n da âk‎betinden korkar. Muhammed ümmetinden hiçbir kimse yapt‎ً‎ iyilik sebebiyle cennete ve kazand‎ً‎ günah sebebiyle cehenneme girmez. Bu konuda Allah'‎n dilediًi olur" (فbnu'l-Cevzî, Menâk‎bu'l فmam Ahmed b. Hanbel, s. 168).

Ahmed b. Hanbel'in فslâm Devlet Ba‏kan‎ seçimi (فmam, halife) ile ilgili görü‏ü ‏u ‏ekilde özetlenebilir: O, hilâfet ve halîfe konusunda sahabe tabiilerin çoًunluًuna tabi olur. Buna göre, فslâm Devlet ba‏kan‎ (halîfe), kendisinden sonra uygun gördüًü birisini hilâfet için aday gösterebilir. Burada son söz mü'minlerin bîat‎d‎r. Nitekim Hz. Peygamber, Ebû Bekir (r.a)'in, kendi yerine geçmesine i‏aret buyurmu‏, fakat bunu aç‎kça söylememi‏tir. قöyle ki, Hz. Peygamber, hastal‎ً‎ günlerinde Ebû Bekr'i namaz k‎ld‎rmas‎ için öne geçirmi‏tir. Ashâb‎ kiram; "Peygamber (s.a.s) O'nu din i‏imiz için seçmi‏tir. O halde biz O'nu dünya i‏imiz için niçin seçmeyelim" diyerek, Hz. Ebû Bekr'e bîat etmi‏lerdir. Hz. Ebû Bekir, kendisinden sonra Hz. Ömer'i aday göstermi‏, müslümanlar‎ O'na bîat edip etmeme konusunda serbest b‎rakm‎‏t‎r. Müslümanlar da kendi iradeleriyle Hz. Ömer'e bîat etmi‏lerdir. Daha sonra, Hz. Ömer, peygamber (s.a.s)'in r‎zas‎n‎ kazanan alt‎ ki‏iyi seçmi‏ ve bunlara içlerinden birini halife seçip, müslümanlar‎ buna bîata davet etmelerini tavsiye etmi‏tir. Bunlar‎n dört tanesi Hz. Osman'‎ seçmi‏ ve müslümanlar da ona bîat etmi‏lerdir. Hz. Ali de O'na biat edenler aras‎ndad‎r. Ahmed b. Hanbel, "Onlar‎n i‏leri, aralar‎nda dan‎‏ma (‏üra) iledir" (e‏-قûrâ, 42/38) âyeti uyar‎nca, halifenin ‏ûrâ ile seçilmesi prensibini benimser. Diًer yandan sünnete uyarak halîfenin Kurey‏'ten olmas‎n‎ kabul eder. Yönetimi zorla ele geçiren kimseye facir bile olsa itaât‎n gerekli olduًunu söyler. Böylece fitnelerin önüne geçilmi‏ olur. O, bu konuda müslümanlar‎n maslahat‎n‎ gözetmektedir. O'na göre, düzenli ve kal‎c‎ bir yönetim teessüs etmelidir. Bu düzenin d‎‏‎na ç‎kanlar, ümmetin gücünü bölmekte ve onu temelinden sarsmaktad‎r. فbn Hanbel'i böyle dü‏ünmeye sevkeden ‏ey, Haricilerin o dönemdeki sert, bölücü ve ‏iddetli eylem ve hareketleridir. Müslümanlar‎n nizam‎n‎ bozmak isteyenler, zâlim yöneticilerin i‏ledikleri suçtan daha fazla suç i‏lemi‏ olurlar (فbnü'l-Cevzî, el Menâk‎b, s. 176). Ahmed b. Hanbel, me‏ru nizar‎‎m korunmas‎n‎ savunmakla birlikte kendi devrindeki yöneticilerle hiçbir ‏ekilde temas kurmam‎‏, onlar‎n hediye ve armaًanlar‎n‎ kabul etmemi‏tir. O, hak ve adalete inanan, zulmü tan‎mayan, fitne, fesat, isyan ve kar‎‏‎kl‎ً‎ istemeyen yüksek bir ruha sahipti.

Ahmed b. Hanbel'in Hadisçilik Yönü:

فbn Hanbel 40 ya‏‎na kadar hadis öًrenmek ve ilmini art‎rmak için çal‎‏m‎‏, Irak, Hicaz ve Yemen aras‎nda ilim seyahatlerinde bulunmu‏tur. Fakat bu süre içinde hadis rivayet etmekten veya ders vermekten kaç‎nm‎‏t‎r. O, Hz. Peygamber'in peygamberlik çaً‎ olan 40 ya‏‎nda hadis rivayetine ve ders vermeye ba‏lad‎ً‎ zaman ilminin en yüksek derecesine ula‏m‎‏ ve akranlar‎ aras‎nda temayüz etmi‏ti. قeyhi Abdurrezzâk فbn Hemmâm (ö. 211/826) O'nu diًer hadisçilerle kar‏‎la‏t‎rarak ‏öyle demi‏tir:

"Bize en kudretli hâf‎z e‏-قazkunî geldi, hadis ricâlini çok iyi bilen Yahya b. Maîn geldi, fakat bunlar‎n hepsini kendi ‏ahs‎nda toplayan Ahmed b. Hanbel gibi bir فmam daha gelmedi (فbnü'l-Cevzî, el-Menâk‎b, s. 69).

Ahmed b. Hanbel te'lif ettiًi Müsned adl‎ hadis eseriyle ‏öhret bulmu‏tur. Müsned; üçüncü hicret asr‎nda ortaya ç‎kan ve hadisleri, diًer hadis eserlerinden farkl‎ bir ‏ekilde tâsnife tabi tutan kitaplard‎r. Sünen, musannef ve câmi' ad‎ verilen hadis kaynaklar‎nda tasnif, "konulara göre" yap‎l‎rken, müsnedlerde, hadislerin konular‎ dikkate al‎nmam‎‏, fakat kitaba al‎nacak hadisler ya onlar‎ rivayet eden sahabî veya sahabîden sonraki râvilerden birinin ismi alt‎nda biraraya getirilmi‏tir. Meselâ; Ebû Hureyre'nin Hz. Peygamber'den rivayet ettiًi hadisler, konular‎ dikkate al‎nmaks‎z‎n, Ebû Hureyre ismi alt‎nda biraraya getirilerek bir kitap içinde çe‏itli sahabîlerin hadislerinden olu‏an bir mecmua te'lif edilmi‏tir. Müsned'in kelime anlam‎ "isnad edilmi‏" demektir.

ف‏te فbn Hanbel'in Müsned'i de, diًer müsnedler gibi sahabe adlar‎na göre tasnif edilmi‏, ve her sahabenin rivâyet ettiًi hadis, konusu ne olursa olsun kendi ismi alt‎nda toplanm‎‏t‎r. Ebû Bekir es-S‎ddîk'‎n müsnediyle ba‏layan eserde s‎ras‎yla Hulefâ-i Râ‏idîn ve diًer sahabelerin müsnedleri bunu izlemi‏tir.

Ahmed b. Hanbel, Müsned'ini toplad‎ً‎ 700 binin üzerindeki hadisler aras‎nda seçtikleriyle meydana getirmi‏tir. Müsned'de tekrarlar‎yla birlik te 40 bin, tekrarlar d‎‏‎nda yakla‏‎k 30 bin kadar hadis yer al‎r (el-Medînî, Hasâisu'l-Milsned (Ahmed Muhammed قakir taraf‎ndan Müsned mukaddimesinde nakledilmi‏tir), I, 23; es-Suyûtî, Tedrîbu'r-Râvî, M‎s‎r 1379, s. 101). Müsned'in bütün sahih hadisleri içine ald‎ً‎ söylenemez. Hatta Sahîhayn'da hadisleri bulunan 200 kadar sahabenin Müsned'te yer almad‎ً‎ ileri sürülmü‏tür (es-Süyûlî, a.g.e., s. 101). Müsned, Ahmed b. Hanbel'in hayat‎nda iki oًlu Salih ve Abdullah ile, karde‏inin oًlu Hanbel taraf‎ndan Ahmed'ten i‏itilmi‏ ve rivayet edilmi‏tir. Ancak as‎l nüshaya Abdullah'‎n ba‏kalar‎ndan i‏ittiًi baz‎ hadislerle, nüshay‎ Abdullah'tan rivayet eden Ebû Bekir el-Kati'î'nin baz‎ hadisleri de ilâve edilmi‏tir. Ancak bunlar‎n say‎s‎ bütünü etkilemeyecek kadar azd‎r (el Medînî, a.g.e., I, 21; es-Suyûtî, a.g.e., s. 101). Sonuç olarak فbn Hanbel'in Müsned'i müslümanlar aras‎nda büyük itibar görmü‏tür. O'nun kaleme ald‎ً‎ Kitabü'l-فlel ve Ma'rifeti'r-Ricâl incelendiًinde, hadisleri ve râvîlerini tan‎mada geni‏ bilgiye sahip olduًu anla‏‎l‎r.

Hanbelî Mezhebinin Yay‎lmas‎:

Ahmed b. Hanbel usûl ve fetvâlar‎n‎ yazmaktan kaç‎nm‎‏t‎r. Hatta o, f‎kh‎n‎n yaz‎lmas‎n‎ menetmi‏tir. Bunun sebebi, فslâm'‎n as‎l ana kaynaً‎n‎ te‏kil eden Kitap ve Sünnetle me‏gul olmay‎ ön plâna ç‎karmakt‎r. O, bu dü‏üncesini ‏öyle ifade eder: "el-Evzâî'nin re'yi, Mâlik'in re'yi, Ebû Hanîfe'nin re'yi... bunlar hepsi re'y'dir ve bana göre ayn‎d‎r. Huccet ve delil olma s‎fat‎ yaln‎z "âsâr'a aittir" (فbn Abdilberr, Câmiu'l-Beyâni'l-فlm, M‎s‎r 1346, II,149). Delilini incelemeden hiçbir müctehidin söz ve re'yine uyulmaz. Delili incelendikten sonra uyulunca buna taklid deًil "ittiba" denir. Burada art‎k müctehidin söz ve re'yi ile deًil, onun dayand‎ً‎ delil ile amel edilmi‏ olur. فbn Hanbel bu görü‏ünü ‏u ifadeleriyle biraz daha açç‎klar: "Ne beni, ne Mâlik'i, ne Sevrî'yi ve ne de el-Evzâî'yi taklit et, hüküm ve bilgiyi onlar‎n ald‎ً‎ kaynaklardan al. Dinini hiçbir müctehide ‎smarlama, Hz Peygamber ve ashab‎ndan geleni al, sonra tabiîler gelir ki ki‏i onlar hakk‎nda muhayyerdir" (Ibnü'l Kayyim, ف'lâm, M‎s‎r 1955, II, 178,181, 182).

Daha önce hanefi f‎kh‎ فmam Muhammed'in kaleme ald‎ً‎ ve Ebû Hanîfe (ö.150/767), فmam Muhammed (ö. 189l805) ile Ebû Yûsuf'un (ö. 182/798) görü‏lerini içine alan râhiru'r-rivâye ve nevâdir kitaplar‎ yoluyla nakledilmi‏, فmam قâf‎î de (ö. 204/819) kendi f‎kh‎n‎ bizzat yazm‎‏t‎. Ahmed b. Hanbel'e ait baz‎ f‎k‎h meselelerin yaz‎l‎ metinleri nakledilmi‏se de bunlar, kendisi için tuttuًu notlard‎r. Hanbelî f‎kh‎, ahmed b. Hanbel'in talebeleri arac‎l‎ً‎ ile nakmedilmi‏tir. Bunlar‎n ba‏‎nda oًlu Salih (ö. 266/879) gelir. O, babas‎n‎n f‎kh‎n‎, yazd‎ً‎ mektuplarla yaym‎‏, kad‎l‎k yapt‎ً‎ yerlerde bizzat pratikte uygulam‎‏t‎r. Diًer oًlu Abdullah da (ö. 290/903) el-Müsned'i ve babas‎n‎n f‎kh‎n‎ gelecek nesillere nakletmi‏tir. Ahmed b. Hanbel'in yan‎nda uzun y‎llar kalan ve onun f‎kh‎n‎ nakleden öًrencileri; Ahmed b. Muhammed el-esrem (ö. 273/886), Abdülmelik b. Abdillah b. Mihran (ö. 274/887), Ahmed b. Muhammed b. el-Haccâc (ö. 275/888) ba‏ta gelenleridir. Bu öًrencilerden sonra Ebû bekir el-Hallâl (ö. 311/923) Ahmed b. Hanbel'in ilimlerini toplamak için bütün gücüyle çal‎‏m‎‏, bu amaçla seyahatlere ç‎km‎‏ ve birçok kitap telif etmi‏tir (Ebû Zehra, فslâm'da F‎khî Mezhepler Tarihi, Terc. Abdulkadir قener, فstanbul 1976, s. 499, 500).

Ahmed b. Hanbel, selefin metodunu benimseyen bir fakih say‎l‎r. Bu yüzden tercih yapmaktan sak‎n‎r, ayn‎ konuda birden çok sahabe veya tabiî görü‏ünü terketmeyi gerektiren bir nass bulunmazsa, her iki veya daha çok görü‏ü mezhebinde ayr‎ ayr‎ kabul ederdi. Meseleyi soran kimsenin içinde bulunduًu özel durumu dikkate alarak fetvâ verirdi.

Hanbeliler ictihad kap‎s‎n‎n kapanmad‎ً‎n‎ ve her as‎rda, mutlak bir müctehidin bulunmas‎n‎ farz-‎ kîfa ye olduًunu söylerler. Çünkü toplumda kar‏‎la‏‎lan yeni olaylar bunu gerekli k‎lar. Bu, mezhebin Kitap ve Sünnetin üzerine ç‎kmamas‎ için de gereklidir.

Hanbelî mezhebinin fakihleri çok güçlü olduًu halde, istenilen ölçüde yay‎lmam‎‏t‎r. Halktan bu mezhebe baًl‎ olanlar az‎nl‎kta kalm‎‏lard‎r. Hatta hiçbir فslâm ülkesinde çoًunluًu te‏kil edememi‏lerdir. Ancak Necid ile Saud (ö. 795/1393) ailesi Hicaz bölgesine hâkim olduktan sonra Arabistan yar‎madas‎nda Hanbelî mezhebi oldukça güçlenmi‏tir.

Bu mezhebin fazla yay‎lmamas‎n‎n sebepleri ‏unlard‎r: Hanbelî mezhebi te‏ekküt etmezden önce Irak'ta Hanef, M‎s‎r'da قâf‎î ve Mâlikî, Endülüs ve Maًrib'te yine Mâlikî mezhebi hâkim durumda idi. Diًer yandan Hanbelîler önceleri, ba‏kalar‎na kar‏‎ delilden çok sert hareketlere ba‏vuruyorlard‎. Güçleri artt‎kça, iyiliًi emretme ve kötülükten sak‎nd‎rma için insanlara bask‎ yap‎yorlard‎. Hanbelîlerin bu gibi davran‎‏lar‎ yüzünden insanlar bu mezhepten ürkmü‏lerdir. Bu sebeple Hanbelî mezhebi fazla taraftar bulamam‎‏t‎r (Ebû Zehra, a.g.e; s. 505, 506).

Kaynak:Hamdi DÖNDÜREN  ve
ADNAN ÖZTÜRK