MALفKف MEZHEBف

Malik b. Enes b. Malik b. Ebi Amir el Asbahî'ye nisbet edilen f‎khî ekolün ad‎. Büyük f‎k‎h ekollerinden biri olan Malikî mezhebinin imam‎ فmam Malik, Hicrî 93 y‎l‎nda Medine'den doًmu‏tur. فmam Malik, ilimle uًra‏an bir aileye mensup olduًu için tahsil hayat‎na küçük ya‏ta ba‏lam‎‏ ve Medine'nin seçkin âlimlerinden hadis ve f‎k‎h dersleri alarak k‎sa zamanda ilmî olgunluًa eri‏mi‏, yeterliliًine kanaat getirince de Mescid-i Nebî'de ders okutmaya ba‏lam‎‏t‎.

فmam Malik'in f‎k‎hta hocas‎ Rabi'atu'r-Rey'd‎r. Bununla birlikte, onun f‎k‎hta derinle‏mesinde ve hadis ilminde söz sahibi bir seviyeye yükselmesinde Medine'nin seçkin âlimlerinden Abdurrahman ibn Hürmüz, قihab ez-Zuhrî, Ebu Zinad, Yahya b. Sa'id el-Ensârî ve Hz. Ömer'in azadl‎s‎ Nafi'in büyük katk‎lar‎ olmu‏tur. O Nafi'den Hz. Ömer (r.a) ve oًlu Abdullah'‎n f‎kh‎n‎ ve fetvalar‎n‎ iyice öًrenmi‏ti.

O, hayat‎ boyunca Medine'den ba‏ka bir yere gitmemi‏tir. فlimde ihtiyac‎ olduًu her ‏eyin, sahih bir ‏ekilde Medine'de bulunduًuna inan‎yor, manevî havas‎n‎ teneffüs ettiًi Peygamber ‏ehrinden uzakla‏mak istemiyordu. Tahsilini Medine'de yapmas‎ ve hayat‎ boyunca oradan ayr‎lmam‎‏ olmas‎n‎n, onun f‎kh‎n‎n olu‏mas‎ndaki tesirleri büyük olmu‏tur.

فmam Malik'in zaman‎, âlimlerin odakla‏t‎ً‎ bir k‎s‎m ‏ehirlerde, daha önce Ashab'‎n ve Tabiinin buralara ta‏‎d‎ً‎ ilimler çerçevesinde, ekolle‏melerin ba‏lad‎ً‎ bir dönemdir. Basra f‎k‎h ile birlikte, akaidle alâkal‎ meselelerin tart‎‏‎ld‎ً‎, kelâm‎ görü‏lerden doًan f‎rkala‏malar‎n görüldüًü, vaizlerin ve az da olsa fakihlerin bulunduًu bir ‏ehirdi. Burada kendi ‏artlar‎na has bir f‎k‎h ekolü olu‏makta idi. Kûfe ise, فbn Mes'ud'un rivayetlerine dayanan Irak f‎kh‎n‎n merkezini olu‏turuyordu. Bu f‎k‎h ekolünün, فmam‎ Malik'in de kendisiyle görü‏üp bilgi al‎‏ veri‏inde bulunduًu Ebu Hanife'dir. Burada f‎k‎h, sadece vuku bulmu‏ olaylara verilen fetvalar üzerine bina edilmiyordu. Meydana gelmi‏ hadiseler yan‎nda, vuku bulmas‎ muhtemel meseleler çerçevesinde bir takdirî ve farazî f‎k‎h olu‏mu‏tu.

Irak f‎kh‎n‎n en belirgin özelliًi ise, reye çokça ba‏vurulmas‎d‎r. K‎yas ve istihsan, orada en çok kullan‎lan temel f‎khi öًelerdendir. قam bölgesinde ise sahabe kavilleri ve Tabi'in fetvalar‎na dayanan f‎k‎h hakim olup, reye pek ba‏vurulmazd‎. قam ekolünün temsilcisi ise Evzâi'dir.

فmam Malik'in imam‎ olduًu Medine ise, hadisin be‏iًi, Sünnetin amelî rivayetinin yap‎ld‎ً‎ ve herkesin Sünnete s‎k‎ca yap‎‏t‎ً‎ bir yerdi. Ayr‎ca, Hz. Ömer (r.a), Zeyd b. Sabit (r.a), Hz. Ai‏e ve فbn Ömer'in f‎khî görü‏leri ve onlar‎ takip edenler, Medine'de bulunmaktayd‎. Medine'nin Yedi Fukahas‎ diye ‏öhret bulan Tabi'inden, Sa'id b. Müseyyeb, Urve b. Zübeyr, Kas‎m b. Muhammed, Harise b. Zübeyr, Ebu Bekir b. Ubeyd, Süleyman b. Yesar ve Ubeydullah b. Abdullah Ashab‎n f‎kh‎n‎ nakleden Medine'nin seçkin âlimleriydi. فmam Malik bu âlimlerin f‎k‎h usullerini kavram‎‏, f‎khî görü‏lerini iyice özümlemi‏ti. Medine; hadis, sünnet ve reyin hepsinin bir arada bulunduًu, her taraftan ilim arayanlar‎n dolu‏tuًu ve yüksek bir ilmî hareketliliًin ya‏and‎ً‎ bir yerdi.

فmam Malik'in kendine has f‎khî ekolün olu‏mas‎na tesir eden unsurlar ‏öyle s‎ralanabilir:

a) فbn Hürmüz'den edindiًi çe‏itli f‎rkalar ve dü‏üncelerine dair aktüel bilgiler ve farkl‎ f‎khî ve f‎k‎h d‎‏‎ndaki mezhebler ve bunlar‎n ayr‎l‎k sebebleri hakk‎ndaki derin bilgi.

b) Ashab'‎n, özellikle Hz. Ömer'in oًlu Abdullah ve Hz. Ai‏e (r.a)'n‎n fetvalar‎ ve Tabii'nin büyüklerinden فbn Müseyyeb ve diًerlerinin, rivayet yoluyla öًrendiًi fetvalar‎.

c) فlk hocas‎ Rabi'atu'r-Rey diye ‏öhret bulan Rabia b. Ebu Abdurrahman'dan ald‎ً‎ rey f‎kh‎. Ancak Rabian‎n reyi Irakl‎lar‎n reyinden farkl‎ olup, muhtelif naslar esas al‎narak halk‎n problemlerinin çözülmesi demek olan mesalih-i mürsele esas‎na dayanmaktayd‎.

d) Çok mevsuk gördüًü ravilerden ald‎ً‎ hadisler. O, hadis ilminin dinin kendisi olduًunu kabul eder ve hadis talep edenlere, hadisleri kimlerden ald‎klar‎na dikkat etmelerini tenbihlerdi.

Malikî f‎kh‎; فmam Malik'in Mescid-i Nebi'de ders vermeye ba‏lamas‎ndan sonra, derslerine devam eden öًrencilerinin onun f‎k‎h usulüne göre ‏ekillenmesiyle yava‏ yava‏ olu‏ma a‏amas‎na girdi.

فmam Malik, kendi usulüne dair bir eser yazmad‎ً‎ gibi, bu konuda aç‎k bir ‏eyde söylemi‏ deًildir. Zaten, diًer imamlarda olduًu gibi o da herhangi bir ekol olu‏turma endi‏esiyle hareket etmi‏ deًildi. Öًrendiًi ilimleri, çevresinde toplanan öًrencilerine aktar‎rken ve problemlerin çözümü için fetva soranlara fetva verirken, dinin kendisine yüklemi‏ olduًu sorumluluًu yerine getirme endi‏esinden ba‏ka bir duygu ile hareket etmi‏ deًildir. Onun talebeleri memleketlerine döndüklerinde, halk‎n meselelerini فmam Malik'in fetvalar‎na göre çözüyorlard‎. Onun fetvalar‎n‎n yetersiz olduًu konularda ortaya ç‎kan yeni meseleleri onun usulüne uygun olarak, hallediyorlard‎. ف‏te onun talebeleri, mezheplerinde ihtiyaç duyduklar‎ usulü, Malik'in ana hatlar‎yla i‏aret ettiًi doًrultularda ortaya koymu‏lard‎r. فmam'‎n Muvatta'da takip ettiًi yöntem, onun f‎k‎htaki usulünun temel prensiplerini aç‎klar niteliktedir. O f‎khî bir mesele ile alâkal‎ olarak önce hadisi al‎r, pe‏inden Medineliler'in o konudaki uygulamalar‎na deًinir, arkas‎ndan da Tabi'in ve diًer uleman‎n görü‏lerini zikreder.

Anla‏‎lacaً‎ gibi, diًer fakihlerden ayr‎ olarak, onun f‎k‎h anlay‎‏‎nda Medineliler'in amelinin özel bir yeri vard‎r. Ona göre Medinelilerin amelî, sünnetin amelî olarak rivayet edilmesidir. Zira onlar, hayatlar‎n‎, aralar‎nda ya‏am‎‏ olan Hz. Peygamber (s.a.s)'in gösterdiًi doًrultuda ‏ekillendirmi‏lerdir.

فmam Malik'in f‎k‎h usulü ve hukuk ekolünde reye az ba‏vurulmu‏ olmas‎na raًmen, diًer mezheplerde rey için delil durumunda olan K‎yas, فstihsan, Mesalih-i mürsele vb. Fer'i deliller çokça kullan‎lm‎‏t‎r.

Malikî mezhebinin dayand‎ً‎ deliller ‏unlard‎r:

1- Kitap: Bütün mezheplerde olduًu gibi, uyulmas‎ icab eden ana kaynak, dinin her ‏eyini içine alan Kur'an-‎ Kerim'dir. Sünnet ise, Kitab‎n tefsiri mahiyetinde olup, onu aç‎klamaktad‎r. Bundan dolay‎d‎r ki فmam Malik Kur'an tefsirinin sünnetle olduًunu kabul eder, فsrailiyyat türü haberlerin ona sokulmas‎na ‏iddetle kar‏‎ ç‎kard‎.

O, Cumhur'un icma ettiًi gibi, Kur'an-‎ Kerim'in lâf‎z ve manadan ibaret olduًu inanc‎ndad‎r. فmam Malik, her ‏eyde olduًu gibi, bu konuda da hiç bir zaman tart‎‏maya girmemi‏tir (Muhammed Ebu Zehra, فmam Malik, Ankara 1984, 200).

2- Sünnet: فmam Malik, f‎k‎hta imam olduًu gibi hadiste de imamd‎r. Onun hadisi f‎kha nas‎l hâkim k‎ld‎ً‎ Muvattada aç‎kça görülmektedir.

Bütün imamlar, meseleleri çözümlerken hadisi ikinci s‎rada delil almakla beraber, ondan hüküm ç‎karmada kulland‎klar‎ usuller birbirinden farkl‎ olmu‏tur.

فmam Malik, Ebu Hanife gibi Kur'an'‎n zahirini Sünnetten önde tutar. Ancak Sünnet, ayr‎ca ba‏ka delillerle takviye edilirse o zaman Kur'an'‎n bu umumunu tahsis, mutlak‎n‎ da takyid eder. Bir kad‎n‎ halas‎ veya teyzesi ile birlikte nikahlaman‎n yasak olu‏u böyledir. Kur'an'da nikah‎ yasak olanlar aras‎nda zikredilmediًi halde, Sünnette bunun yasakl‎ً‎ üzerinde icma' vard‎r. Dolay‎s‎yla فcma, Sünneti desteklediًi için, ayetin umumunu tahsis etmektedir.

Malik'e göre Sünnet; icma', Medineliler'in amelî veya k‎yasla desteklenmediًi takdirde, zahiri üzere olduًu gibi kal‎r.

Meselâ: "Sizden birinizin kab‎n‎ köpek yalarsa, onu, birinde toprakla olmak üzere, yedi defa y‎kas‎n" hadisi: Av için yeti‏tirdiًiniz köpeklerin avlad‎klar‎ yenir" ayetine ayk‎r‎ olduًu için, köpeklerin necis olmad‎ً‎na hükmetmi‏ ve haberi vahidi terketmi‏tir. Mütevatir sünnet ise mutlak hüküm ifade etmektedir.

Ayr‎ca, ravileri mevsuk ve güvenilir mürsel hadisleri de delil olarak kullanm‎‏, onlara göre fetvalar vermi‏tir. Tek ‏ahid ve yemin ile birlikte hüküm verme hadisini Muvatta'da mürsel olarak vermekte ve onu delil olarak almaktad‎r (Muvatta, III, 180). Onun Muvatta'‎nda üç yüze yak‎n mürsel hadis bulunmaktad‎r. Böylece o çaً‎n‎n seçkin fakihlerinden Hasan el-Basrî, Süfyan b. Uyeyne ve Ebu Hanife'nin yürüdüًü yoldan yürümektedir. فmam Malik'in hadis f‎kh‎n‎ takib ettiًi ve re'yi kullanmad‎ً‎ iddialar‎ doًru deًildir. Hatta ibn Kuteybe onu, rey fakihi olarak kabul etmektedir (Ebu Zehra, a.g.e., 291). O, bazan rey ve k‎yasla hüküm vererek, haber-i vâhid'i terkederdi. Ancak onun haber-i vâhidi veya reyi tercih ederken belirli saًlam temel k‎staslardan hareket etmekte olduًu görülmektedir (bk. M. Ebu Zehra, a.g.e., 291-300).

3- Sahabe kavilleri: فmam Malik, hadisin yan‎nda sahabe sözlerine ve fetvalar‎na da çok önem vermekteydi. O, bunlar‎ sünnetin bir parças‎ sayar. Onun görü‏üne göre sünnet, Ashab‎n kabul ettikleri ‏eylerdir. Bundan dolay‎d‎r ki o, Abdullah ibn Ömer'in fetvalar‎n‎ öًrenebilmek için Nafi'in pe‏ini hiç bir zaman b‎rakmam‎‏t‎r.

Muvatta'daki sahabe görü‏ ve fetvalar‎n‎n çokluًu, onun delil olarak buna verdiًi önemi gösterir. Sahabe fetvalar‎n‎ Sünnetten saymas‎ ve onlarla sürekli ihticac etmesi, onun sünnet imam‎ say‎lmas‎na sebep olmu‏tur. Ashab‎n görü‏lerini delil kabul etme ve onlar‎n yolundan ayr‎lmama hususunda diًer mezheb imamlar‎ da ayn‎ titizliًi göstermi‏ olmakla beraber, Malik onlara, f‎kh‎nda diًerlerinden daha çok istinat etmi‏tir.

Sahabe fetvas‎n‎ al‎rken de bir usule göre hareket etmekteydi; Sahabe fetvas‎ sünnet hükmünde olmakla birlikte, eًer ictihada dayan‎yor ve o konudaki merfu bir hadisle çeli‏iyorsa, merfu hadis tercih edilmektedir.

فmam Malik, Ebu Hanife ve قafiînin aksine tabiinden itimad ettiklerinin görü‏ ve fetvalar‎na çok önem verirdi. Bunun sebebi, onlar‎n f‎k‎htaki mevkilerini, meseleler hakk‎nda görü‏ bildirirken ve fetva verirken Kur'an ve sünnet'e uygun hareket ettiklerini bilmesidir. Ömer b. Abdülaziz, Sa'id b. Müseyyeb, Zuhrî ve Nafi'ye çok deًer verirdi.

4- فcma: Malikî mezhebi, diًerlerine nazaran icma'‎ daha çok kullanm‎‏t‎r. Ancak onun icma olarak kabul ettiًi, sadece Medine ulemas‎n‎n icma'‎d‎r. Muvatta'da icma konusunda kulland‎ً‎ ifadelerden bu anla‏‎lmaktad‎r. فmam Malik, Medine d‎‏‎ndakilerin f‎k‎h konusunda Medinelilere tabi olduًu görü‏ündedir. Zaten فmam قafiî'de; "Medineliler aralar‎nda ihtilâfa dü‏medikçe diًer memleketler halk‎ Medine ehline muhalif olmaz" sözü ile bunu desteklemektedir.

5- Medineliler'in amelî: فmam Malik'in f‎kh‎nda Medineliler'in amelinin özel bir yeri vard‎r. Zira o, Medineliler'in ya‏ay‎‏ tarz‎n‎ Sünnetin, bir tür pratik rivayeti kabul eder. Asl‎nda o, bu konuda hocas‎ Rabî'a'y‎ takip etmektedir. Malik'in de kulland‎ً‎;

"Bin ki‏inin bin ki‏iden rivayeti, bir ki‏inin bir ki‏iden olan rivayetine, uyulmak bak‎m‎ndan daha hay‎rl‎d‎r" sözü, Rabî'a'ya aittir (M. Ebu Zehra a.g.e., 325). Bundan dolay‎ فmam Malik, Medineliler'in amelini fetvalar‎na dayanarak yapar, haber-i vahid, Medineliler'in ameliyle çeli‏irse, Medineliler'in amelini tercih ederdi.

Medine ehlinin amelî üç k‎s‎mda deًerlendirilir:

a) Bir konuda icma etmeleri ve o konuda ba‏kalar‎n‎n onlara muhalefet etmemi‏ olmas‎.

b) Medineliler'in icma ettikleri bir meselede, ba‏kalar‎n‎n onlara muhalefet etmesi.

c) Bir meselede bizzat Medineliler'in ihtilâfa dü‏mesi.

Birinci çe‏ide giren meselelerde bütün mezhepler ayn‎ görü‏tedirler. Malikîler ikinci ve üçüncü türe giren konularda diًerlerinden ayr‎lmaktad‎rlar.

6- K‎yas: Bütün fakihlerin istisnalar hariç, ortakla‏a kulland‎klar‎, f‎kh‎n temel dayanaklar‎ndan biri K‎yast‎r. Ashab'da K‎yas‎ f‎kh‎n kaynaklar‎ndan kabul etmi‏lerdir (bk. K‎yas mad).

فmam Malik, Kur'an'da bildirilen ve hadislerde ortaya konmu‏ olan hükümlere k‎yas yapard‎. Bu, Muvatta'da aç‎k bir ‏ekilde mü‏ahade edilebilir. O, her bab‎n ba‏‎nda o konuda hüküm bildirdiًini kabul ettiًi hadisleri verir, pe‏inden de fer'î meseleleri s‎ralayarak; k‎yas yoluyla benzer olaylar‎ birbirine ilhak eder. فmam Malik, Medine ehlinin icma‎n‎ Sünnetten sayd‎ً‎ için, bunu da k‎yas‎nda temel alm‎‏t‎r. Sahabe fetvalar‎ kendi usulü çerçevesinde hüküm niteliًi ta‏‎yorsa, bunlara da k‎yas yapard‎. Onun k‎yas kaynaklar‎ ‏öylece s‎ralanabilir: Kitap, Sünnet, Medine ehlinin icma‎ ve sahabe fetvalar‎.

Malikîler, Mesalih-i mürsele'yi müstakil bir dayanak alm‎‏ olmalar‎ yan‎nda, k‎yasta da her zaman maslahat‎ gözetmi‏lerdir.

7- فstihsan: فstihsan, فslâm hukukunun aslî delillerinden biri olmay‎p, f‎k‎h usulünde fer'î bir delil olarak kullan‎l‎r. Meseleleri, ortaya ç‎kan zaruretleri, toplumun menfaat‎na bertaraf etmede fakihin genel prensipleri terkedip, özel bir delile dayanarak hüküm vermesi فstihsan olarak adland‎r‎l‎r. فmam Malik'in Muvatta'da rivayet ettiًini bir hadisi ‏erifte ‏öyle buyurulmaktad‎r: "Zarar verme ve zararla kar‏‎l‎kta bulunma yoktur" (Muvatta, II, 122).

فmam Malik, فmam قafiî'nin itirazlar‎na raًmen (Ebu Zehra, a.g.e., 349) فstihsan‎ zarurî görmektedir. O, istihsan‎ al‎rken ‏erîat‎n özünden hareket etmektedir. فnsanlar‎ zararl‎ olan ‏eylerden korumak ve onlar‎n maslahat‎na uygun olan‎ almak, dinin temelinde yatan bir gerçektir. Bir ‏eyde zararlardan ar‎nm‎‏ olarak kesin iyilik varsa, bunun uygulanmas‎ mutlak anlamda arzulanan bir ‏eydir. Aksi bir durum sözkonusu ise, derhal giderilmesi gerekir.

8- فstishab: Sabit olan bir hükmün, deًi‏tiًine delil bulununcaya kadar, olumlu veya olumsuz haliyle devam etmesini kabul etmektir. فmam Malik, فstishab'‎ bir delil olarak alm‎‏t‎r. Zira o, zann-‎ galib'e göre mevcut olan durumun, onu deًi‏tiren bir ‏ey olmad‎kça bulunduًu ‏ekliyle bâki kalmas‎n‎n esas olduًunu kabul etmektedir. Eًer böyle olmazsa, haklar‎n kaybolmas‎ kaç‎n‎lmazd‎r. Kay‎p bir kimsenin durumu hakk‎nda bir bilgi yoksa, bu delile göre o, ya‏‎yor kabul edilir. Hâkim öldüًüne karar verinceye kadar bu böyle devam eder. Ortadan kaybolup ölümüne hükmedilinceye kadar, onun hakk‎ndaki muameleler hayatta imi‏ gibi yürütülür.

فstishab, isbat edici bir delil olmay‎p koruyucu bir delildir. Yani ba‏kas‎n‎n aleyhinde olan bir ‏eyi isbat etmez. Mevcud olan haklar‎ korur. فstishab delili diًer fukaha taraf‎ndan da kullan‎lm‎‏t‎r.

9- Mesâlih-i Mürsele: فnsanlar‎n iyiliًi için fayda bulunan‎ almak zararl‎ veya zarar‎ faydas‎ndan çok olan‎ terketmektir. Bu prensip فmâm Malik'in en çok kulland‎ً‎ prensiplerden biridir.

Malikîler'in müstakil bir delil olarak ald‎klar‎ Mesâlih-i Mürsele'ye keyfi olduًu ileri sürülerek birtak‎m itirazlar yap‎lm‎‏t‎r. Ancak, bunu ilk ortaya koyan فmam Malik olmam‎‏t‎r. O, Ashab'da bu konuda görmü‏ olduًu örneklere istinat etmi‏ olup diًer üç mezhepte de Mesalih-i Mürsele delil olarak kullan‎lm‎‏t‎r. فmam Malik'in en çok kulland‎ً‎ delillerden biri, Mesalih-i Mürseledir. O, Hakk‎nda müsbet veya menfi bir nas bulunmayan hususlarda maslahata uygun olan‎ almay‎ ‏eriat'‎n rükünlerinden biri saym‎‏t‎r. Din, her ‏eyiyle insanlar‎n yarar‎na olan‎ ihtiva ettiًine göre, maslahat‎n d‎‏‎na ç‎kan hiç bir ‏eyin ‏eriat'le ilgisi sözkonusu olamaz (فbn Kayy‎m el-Cevziyye, ف'lamu'l Muvakk‎‎n, M‎s‎r t.y., III, 1).

فmam Malik, Maslahat‎ delil olarak al‎rken ‏u noktalara dikkat etmi‏tir:

Maslahat olarak gözettiًi ‏ey ile ‏eriat‎n maksadlar‎ aras‎nda bir uygunluk olmal‎ ve dinin ortaya koyduًu prensiplerden birisiyle asla çeli‏memelidir. Çözüm makul olup, ak‎l sahiplerince yanl‎‏ bulunmamal‎.

10- Sedd-i Zerîa: Sebebi yok etmek, vas‎tay‎ ortadan kald‎rmak anlam‎nda bir terkiptir. Harama sebeb olan ‏ey haramd‎r; helâle vesile olan ‏ey de helâldir. Sedd-i Zeriâ'da esas, fiilin doًuracaً‎ neticenin gözetilmesidir. Eًer fiilden bir fayda elde edilecekse, o saًlanan fayda nisbetinde mübaht‎r. Fakat fiil, bir zarar ve kötülüًün ortaya ç‎kmas‎na sebep olacaksa, kötülüًün ölçüsünce haram olur. Yani ameller, sonuçlar‎ göz önüne al‎narak ya serbest b‎rak‎l‎r ya da yasaklan‎r. Bu prensibin temelleri Kur'an-‎ Kerim'de aç‎kca mü‏ahade edilmektedir. Bir müslüman, kâfirlerin tap‎nd‎klar‎ ‏eylere küfretse, bunun neticesinde sevap bile umabilir. Ancak bu, mü‏riklerin de k‎zarak Allah Teâlâ'ya küfretmelerine sebeb olabileceًi için yasaklanm‎‏t‎r: Allah'tan ba‏kas‎na dua edenlere sövmeyin, onlar da bilmeyerek dü‏manl‎k göstererek Allah'a söverler" (el-En'am, 6/108). ف‏te bu, Sedd-i Zerîa'd‎r. Bunun Sünnette de örnekleri bulunmaktad‎r. Faize götürmeye sebeb olacaً‎ndan alacakl‎lar‎n borçludan hediye almas‎ yasaklanm‎‏t‎r. Yine Ashab‎n ilk fakihleri, ölüm dö‏eًindeki kimsenin bo‏ad‎ً‎ kad‎n‎ mirasa dahil ettiler. Bunun sebebi, hastan‎n kar‎s‎n‎ mirastan mahrum b‎rakmak için bu yola ba‏vurmu‏ olabileceًidir. Bo‏ama böyle bir haks‎zl‎ًa vesile yap‎lmas‎n diye böyle hareket etmi‏lerdir.

11- Örf ve Âdet: Bir toplumda yerle‏mi‏ olan hareket ve ya‏am tarz‎ örf olarak adland‎r‎l‎r. Toplumun ve fertlerin ayn‎ ‏ekilde tekrarlanan amellerine de âdet denilmektedir. Örf ve âdet ayr‎ kavramlar olmakla birlikte genellikle ayn‎ anlamda, müteradif olarak kullan‎l‎rlar.

Hanefiler'de olduًu gibi, Malikîler'de de örfün usulde sayg‎n bir yeri vard‎r. Malikî mezhebinin eksenini olu‏turan kaide, maslahatlard‎r. Örfe göre amel etmek, maslahat‎n türlerinden birisi olduًu için فmam Malik bunu ihmal etmemi‏tir.

Malikîler örfe muhalif k‎yas‎ terkederler. Onlara göre örf, amm‎ tahsis, mutlak'‎ takyid eder.

Örf ve âdetin delil olarak al‎nmas‎ fakihler aras‎nda tart‎‏mal‎ bir konudur. Bir nass'‎n herhangi bir ‏ekilde i‏aret ettiًi örf, bütün fakihler taraf‎ndan mesned kabul edilmi‏tir. Ayn‎ ‏ekilde nass'‎n yasaklay‎p haram k‎ld‎ً‎ örf de, icma'en muteber deًildir. Onu, naslar doًrultusunda deًi‏tirmek icap eder. Bir de nass'da bildirilmeyen ve dolayl‎ da olsa i‏aret edilmeyen örf vard‎r ki, Hanefîler'le Malikler bunu f‎k‎hta müstakil bir as‎l kabul ederler. قafiîler ise bunu tart‎‏m‎‏lard‎r.

Örfler deًi‏tikçe kelimeler ve kavramlara yüklenen anlamlarda deًi‏ir. Bu sebepten, deًi‏ik bölge veya zamanlarda ya‏ayan toplumlarda, ayn‎ kelimelerin ifade ettikleri anlamlar birbirinden farkl‎l‎klar gösterebilmektedir. Dolay‎s‎yla bu kelime ve kavramlar‎n manalar‎n‎ anlay‎p ona göre hüküm verilebilmesinde örfün önemi kendiliًinden ortaya ç‎kmaktad‎r. Hükümler, örflerin deًi‏mesiyle deًi‏en anlamlara ve kelimelerin deًi‏ik sanat dallar‎nda deًi‏ik istilahî kullan‎mlar‎na göre verildiًinde, gerçekler üzerine bina edilmi‏ say‎l‎rlar.

فmam Malik, toplumun iyiliًi ve selâmetini muhafaza etmek için ‏eriat'a ters bir taraf‎ bulunmayan geleneklere kar‏‎ ç‎kmamay‎ bir görev saym‎‏t‎r. فnsanlardan bu gelenekleri gereksiz yere deًi‏tirmelerini istemek, o toplumda birliًi bozar, örf ve âdetlere göre yorumlanan kavramlar birbirine kar‎‏‎r, akitlerin yürütülmesi imkâns‎z hale gelir. Ancak örf ve âdet فslâm'‎n ruhuyla çeli‏iyorsa; dinin insanlara deًil, onlar‎n dine uymalar‎ as‎l olduًu için, örf, mutlak anlamda toplum hayat‎ndan silinip at‎l‎r.

Maliki Mezhebinin Geli‏mesi: فmam Malik'in derslerinde ve fetva vermede takip ettiًi yol, Maliki Mezhebinin ihtiyaçlar üzerine bina edilmesini saًlam‎‏t‎. O, meseleleri tart‎‏maz, öًrencileriyle de kesinlikle münaka‏a etmezdi. Dinin hiç bir konusunda tart‎‏maya girmemek onun deًi‏mez temel vasf‎ olmu‏tur. فmam Malik, olaylar‎ tart‎‏ma kap‎s‎n‎ açmamakla, onlar üzerinde deًi‏ik yorum ve içtihadlar‎n doًmas‎n‎ engellemi‏ ve bu ekolün furu'unun Hanefî mezhebine nazaran çok yava‏ geli‏mesine sebeb olmu‏tu. Onun saًl‎ً‎nda hiç bir talebesi ona muhalefet etmemi‏tir. Genellikle Kuzey Afrika ve Endülüslü olan öًrencileri, ondan öًrendikleri ilimle ülkelerine döner ve öًrendiklerini tart‎‏madan diًer insanlara öًretir ve fetva verirlerdi. Ancak Malikî f‎kh‎n‎n usulü ve dayand‎klar‎ delillerin çe‏itliliًi, فmam Malik'ten sonra bu ekolün furu'unun h‎zl‎ bir ‏ekilde geli‏mesini saًlam‎‏t‎r.

Muvatta, bizzat فmam Malik taraf‎ndan yaz‎lm‎‏ olmakla birlikte, ondaki f‎khî meseleler çok deًildir. Onun f‎kh‎, derslerine devam eden çok say‎da öًrencisinin ald‎klar‎ notlar‎n kitapla‏mas‎yla tedvin edilmi‏tir. Talebelerinin yazd‎ً‎ bu notlardan Malikî mezhebinin temel kaynak kitaplar‎ olan Müdevvene, Utbiye, Vadiha ve Mevvaziye ortaya ç‎km‎‏t‎r. Malikî f‎kh‎n‎n, daha sonraki as‎rlarda ortaya ç‎kan ve Malikîler'ce gördükleri itibardan dolay‎ s‎k s‎k yeni bask‎lar‎ yap‎lan iki kitap daha vard‎r ki, bunlardan biri el-Müdevvene'yi özetleyip el kitab‎ haline getiren, Abdullah b. Ebi Zeyd el-Kayravani'nin (öl. 386?) er-Risale'si, diًeri de, Halil b. فshak (öl. 767)'nin el-Muhtasar'‎d‎r.

Ancak el-Müdevvene, Malikî f‎kh‎n‎n en muteber temel kaynaً‎ kabul edilmektedir. Zira doًru ve mevsûk olarak rivayet edilmi‏tir. El-Müdevvene'de, Malikten rivayet olunan fetva ve kaviller, takipçilerinin onun usûlüne göre yapt‎klar‎ içtihadlar, diًer baz‎ talebelerinin görü‏leri ve f‎kha dair hadisler ve Ashab dahil sonraki âlimlerin görü‏leri bir araya getirilmi‏tir.

Malikî Mezhebinin M‎s‎r'a oradan da Kuzey Afrika yoluyla, Endülüs'e kadar uzanmas‎n‎ ve buralara yerle‏ip hakim mezhep konumuna gelmesini saًlayan, mezhebin ‏öhret bulmu‏ ve bizzat فmam Malik taraf‎ndan yeti‏tirilmi‏ ilk seçkin âlimlerinin bir grubu M‎s‎r'dan ve bir grubu da Kuzey Afrika ve Endülüs'tendir.

فmam Malik'in M‎s‎rl‎ yedi öًrencisi:

1- Ebû Abdillâh, Abdurrahman b. el-Kâs‎m (Ö.191/807). فmam Malik'ten yirmi y‎l süreyle f‎k‎h tahsil etmi‏ ve mutlak müctehidlik derecesine ula‏m‎‏t‎r. M‎s‎r fakihi Leys b. Sa'd'den de f‎k‎h ilmi alm‎‏t‎r. el-Müdevvene'yi gözden geçirip tashih eden odur. Malikîler'in en deًerli f‎k‎h eserlerinden olan el-Müdevvene, Sahnûn (Ö. 240/854) taraf‎ndan f‎k‎h ile ilgili yaz‎lan eserlerin tertip ve tasnif metoduna göre düzenlenmi‏tir.

2- Ebû Muhammed, Abdullah b. Vehb b. Müslim (Ö.197/812). فmam Malik'in yan‎nda yirmi y‎l kald‎. Malikî f‎kh‎n‎ M‎s‎r'da yayd‎. Bu mezhebin tedvininde büyük etkisi oldu. فmam Malik O'na; "M‎s‎r fakihine; Ebû Muhammed el-Müfti'ye!" diye hitap ederek mektup yazard‎. Leys b. Sa'd'dan f‎k‎h öًrendi. Güvenilir (sika) bir muhaddis idi. "Divanü'l-ilm" diye adland‎r‎l‎rd‎.

3- E‏heb b. Abdilaziz el-Kaysî (Ö. 204/819). فmam Malik ve Leys b. Sa'd'dan f‎k‎h öًrendi. Abdurrahman b. el-Kas‎m'dan sonra M‎s‎r'da f‎k‎h riyaseti ona geçmi‏tir. Malikî f‎kh‎n‎ rivayet ettiًi Müdevvenetü E‏heb" ad‎ verilen bir kitab‎ vard‎r. Bu, Sahnûn'un kitab‎ndan ayr‎d‎r. فmam قafiînin; "M‎s‎r, E‏heb gibisini yeti‏tirmemi‏tir" dediًi nakledilir.

4- Ebû Muhammed, Abdullah b. Abdilhakem (Ö. 214/829). E‏heb'ten sonra Malikîlerin riyaseti ona geçmi‏tir.

5- Asbaً b. Ferec (Ö. 225/840). فbn Kas‎m, فbn Vehb ve E‏hebten f‎k‎h öًrendi, Malik'in mezheb ve görü‏lerini en iyi bilenlerdendi.

6- Muhammed b. Abdillah b. Abdilhakem (Ö. 268/881). F‎k‎h ilmini babas‎ndan, çaًda‏‎ Malikî fakihlerinden ve فmam قafiî'den ald‎. M‎s‎r'da f‎k‎h konular‎nda ba‏vurulan sembol ki‏i haline geldi. Hatta Maًrib ve Endülüs'ten öًrencilerin ilim almak için ko‏tuklar‎ bir ki‏i idi.

7- Muhammed b. فbrahim el-فskenderî b. Ziyad (Ö. 269/882). فbn Mevâz olarak bilinir "el-Mevvâziye" diye ünlü bir kitab‎ vard‎r. Malikî f‎kh‎na ait en deًerli, meseleleri en saًlam ve en basit biçimde kapsayan geni‏ bir kitapt‎r.

فmam Malik'in Maًribli ünlü yedi öًrencisi:

1- Ebû Hasan Ali b. Ziyad et-Tunûsî (Ö.183/799). F‎kh‎ فmam Malik ve Leys b. Sa'd'dan ald‎. Afrika'n‎n fakîhi idi.

2- Ebu Abdillah Ziyad b. Abdurrahman el-Kurtubî (Ö. 193/809). "قabtun" lakab‎yla bilinir. Muvatta'‎, Malik'ten dinlemi‏ ve onu Endülüs'e ilk sokan ki‏i olmu‏tur.

3- فsa b. Dinar el-Kurtubî el-Endelûsî (Ö. 212/827). Endülüs fakihlerindendir.

4- Esed b. el-Fürât b. Sinan et-Tunûsî (Ö. 213/828). Nisaburlu olan bu zat, فmam Malik'ten Muvattaa okudu. Daha sonra Malikî mezhebinden olduًu halde Irak'a gittikten sonra Hanefî mezhebine girmi‏tir. Hanefî f‎kh‎n‎ Ebû Yusuf ile فmam Muhammed'den alm‎‏t‎r.

5- Sahnûn b. Abdisselâm b. Saîd (Ö. 240/854). Önce Tunus'un Kayravan ‏ehrinde tahsiline ba‏lad‎. Daha sonra Medine ve M‎s‎r'a giderek ilmini ilerletti. Afrika'n‎n kuzeyi ile Endülüs'te Malikî mezhebinin yay‎lmas‎nda büyük hizmetleri olmu‏tur. Keskin bulu‏lar‎ olmas‎ sebebiyle kendisine "Sahnûn" lakab‎ verilmi‏tir. Malikî f‎kh‎n‎n temel kitaplar‎ndan olan "el-Müdevvene"nin haz‎rlanmas‎nda bu zat‎n büyük emeًi geçmi‏tir.

6- Yahya b. Yahya b. Kesir el-Leysî (ö. 234/848). Kurtuba'l‎ olup, Malikî mezhebini Endülüs'te okutmu‏ ve tan‎tm‎‏t‎r.

7- Abdülmelik b. Habib b. Süleyman es-Selemî (Ö. 238/852). Yahyâ b. Yahyâ'dan sonra Malikî f‎kh‎n‎n riaseti ona geçmi‏tir.

Malikî Mezhebinin yay‎ld‎ً‎ yerler: Malikî Mezhebi, ba‏lang‎çta Hicaz'da yayg‎nd‎. Ancak sonralar‎ çe‏itli sebeblerden dolay‎ bu bölgedeki müntesipleri azalm‎‏t‎r.

فmam Malik'in görü‏leri, henüz hayatta iken, yukar‎da kendilerinden bahsedilen öًrencileri taraf‎ndan M‎s‎r'a ta‏‎nm‎‏t‎. M‎s‎rl‎ öًrencilerin memleketlerine döndüklerinde, Malikî f‎kh‎na göre yeti‏tirdikleri öًrencileri vas‎tas‎yla mezheb, M‎s‎r'da yay‎larak yerle‏meye ba‏lad‎. Ancak daha sonra, قafiî mezhebi buradaki üstünlüًü ele geçirmi‏ti. Bundan sonra, M‎s‎r'da her iki mezheble de amel edilmeye devam edilmi‏, yarg‎ i‏lerinde Hanefî Mezhebi de müracaat edilen bir merci olarak varl‎ً‎n‎ göstermi‏ti. Ancak daha sonra Fat‎mîler M‎s‎r'a hâkim olduklar‎ zaman, kaza ve fetva i‏lerinde قia ön plana ç‎km‎‏t‎. Fat‎mîler, Câmi'u'l-Ezher'i kurarak buray‎, قia Mezhebinin ilmî merkezi haline getirmi‏ler ve Ehl-i Sünnet mezhepleri silinmeye çal‎‏‎lm‎‏t‎r.

Selahaddin Eyyubî taraf‎ndan Fat‎mî hâkimiyetine son verilince, Ehl-i Sünnet ihya edilmi‏, قafiî me‎hebi tekrar birinci seviyeye ç‎km‎‏t‎. Bununla birlikte, Malikî f‎kh‎n‎n okutulduًu medreseler sayesinde Malikîlik de güç kazann‎‎‏t‎r. Memlûklular devrinde kaza i‏lerinde dört mezheb esas al‎nm‎‏t‎r. M‎s‎r ba‏ kad‎s‎ قafiîlerden, ikinci kad‎ da Malikîler'den atan‎rd‎.1920'lerde M‎s‎r'da ‏ah‎slar hukuku Malikî mezhebi esas al‎narak yeniden gözden geçirilmi‏tir.

Bu mezhebin hakim olduًu diًe‎ bir bölge de Maًrib ülkesidir. فmam Malik'in öًrencileri taraf‎ndan buraya getirilen Malikî f‎kh‎, âlimlere dan‎‏madan karar almayan, ciddi ve fukuhaya sayg‎l‎ yöneticilerin uygulamalar‎yla halk aras‎nda yayg‎nl‎k kazanm‎‏t‎r.

Malikî Mezhebi, Endülüs'te de en çok müntesibi bulunan mezhebdir. Endülüs'te önceleri Evzâi mezhebi üstündü. Fakat, Hicrî 200'lerden sonra Malikî mezhebi, bu bölgeye hâkim olmaya ba‏lad‎. Mlikîliًi Endülüs'e ilk getiren kimse, فmam Malik'in seçkin öًrencilerinden biri olan, Ziyad b. Abdurrahman olmu‏tur. Endülüs Emevi devletinin Abbasilerle olan kötü ili‏kileri onlar‎n Malikî mezhebini devletlerine hâkim k‎lmas‎na sebeb olmu‏tur.

Malikî mezhebi, Sicilya, Fas, Sudan'da yay‎lm‎‏; Baًdat, Basra hatta Ni‏abur'a kadar uzanm‎‏t‎r.

Malikî mezhebinin M‎s‎r, Kuzey Afrika ve Endülüs'te yay‎l‎p da, diًer bölgelerde etkinlik gösterememesinin sebebi olarak; Endülüs'ten Medine'ye kadar olan bölgede, Medine'nin kuzey ve doًu taraf‎ndaki memleketlerde olduًu gibi, ilmî merkezler ve etraf‎nda ders halkalar‎n‎n olu‏tuًu müctehid imamlar‎n olmay‎‏‎, ayr‎ca Bat‎'dan gelen öًrencilerin f‎khî ekolle‏melerin geli‏tiًi doًu taraflar‎na yönelmelerinin zorluًu gösterilmektedir. فmam Malik'e gelen talebeler onun gibi bir üstada kavu‏tuktan sonra ilmin kaynaً‎ Medine'nin d‎‏‎na ç‎k‎p doًuya yönelmeye, ihtiyaç da duymuyorlard‎. Kuzey ve doًuya doًru Malikîliًin az geli‏mesinin sebebinin yollar‎ üzerinde bulunan قam ve Irak bölgesinde ilmî hareketliliًin had safhaya ula‏m‎‏ bulunmas‎ sebebiyle buralara ilim tahsili için uًrayan öًrencilerin burada bulduklar ile ilmî doygunluًa ula‏malar‎ olduًu ‏eklinde deًerlendirmeler yap‎lm‎‏t‎r (bk. Ebu Zehra, a.g.e., 407 vd).

Kaynak:Ömer TELLفOذLU ve
ADNAN  ÖZTÜRK